მხოლოდ ბრძოლა შეიძლებოდა, მხოლოდ თბილისის ევაკუაციაზე უნდა გვეფიქრა, უნდა დაგვეცვა იარაღის ღირსება, რომელსაც ბრძოლის დასაწყისშივე უზარმაზარი ჩრდილი მიადგა” – გენერალი გიორგი კვინიტაძე.
მხოლოდ ბრძოლა შეიძლებოდა, მხოლოდ თბილისის ევაკუაციაზე უნდა გვეფიქრა, უნდა დაგვეცვა იარაღის ღირსება, რომელსაც ბრძოლის დასაწყისშივე უზარმაზარი ჩრდილი მიადგა” – გენერალი გიორგი კვინიტაძე.
27.02.2016
მხოლოდ ბრძოლა შეიძლებოდა, მხოლოდ თბილისის ევაკუაციაზე უნდა გვეფიქრა, უნდა დაგვეცვა იარაღის ღირსება, რომელსაც ბრძოლის დასაწყისშივე უზარმაზარი ჩრდილი მიადგა” – გენერალი გიორგი კვინიტაძე.
1921 წელი 28 იანვარი. სტალინი ორჯონიკიძეს
ბაქო. ამხ. ორჯონიკიძეს…28/1, 20 – 25. შიფრი 50. ცეკამ მიიღო გადაწყვეტილება გაწიოს მოსამზადებელი მუშაობა იმ ვარაუდით, რომ შესაძლოა საჭირო შექნეს სამხედრო ჩარევა და საქართველოს ოკუპაცია. გადაწყდა აგრეთვე შეკითხვა გაუგზავნონ კავკასიის ფრონტს ჩვენი სამხედრო ძალების მდგომარეობაზე, იმაზე თუ რა ძალები გვჭირდება კიდევ, რომ უეჭველად დავამარცხოთ საქართველო, თორემ ტროცკი ირწმუნება, თქვენს ფრონტზე ერთობ სუსტი ვართო. უცილებლად ჩემს სახელზე გამოგზავნე ცნობა, შეიძლება თუ არა ვიქონიოთ სრული გამარჯვების იმედი ძალთა არსებული რაოდენობით. თუ უნდა დავიწყოთ, უნდა დავიწყოთ მაშინ როცა ხელმოწერილი გვექნება ინგლისთან ხელშეკრულება, რაც მოხდება დაახლოებით ერთი – ორი თვის შემდეგ. მე და ილიჩი ველით შენგან ზუსტ, გაუზვიადებელ ცნობას. # 1225. სტალინი.
ორი კვირის შემდეგ რუსული არმია საქართველოს თავს დაესხა. ჩრდილო დასავლეთიდან – აფხაზეთის მიმართულებით, ჩრდილოეთიდან – ჩრდილო ოსეთიდან, მამისონის უღელტეხილით ონი – ამბროლაური – ქუთაისის მიმართულებით, აღმოსავლეთით – აზერბაიჯანიდან და სამხრეთით – სომხეთიდან კი თბილისის მიმართულებით ბოლშევიკურმა ნაწილებმა იერიში თითქმის ერთდროულად წამოიყეს. ძირითადი მიმართულება რა თქმა უნდა თბილისი იყო.
სტალინს საქართველოზე გამარჯვება ჰაერივით სჭირდებოდა. საქართველოს ოკუპაციის მეორე წარუმატებელი მცდელობა, კრემლში სტალინისა და სხვა ქართველი ბოლშევიკების პოზიციებს დააკნინებდა და ავტორიტეტს ძლიერ შეულახავდა. ამიტომ ჩქარობდა ორჯონიკიძე, სტალინმა კი მოსვენება დაკარგა.
საქართველოზე თავდასხმა საიდუმლოდ რამდენიმე თვის განმავლობაში მზადდებოდა. 1921 წლის იანვრის დასაწყისში, ბოლშევიკური რუსეთის მე – 9 არმიის, ადლერში განლაგებული 31 დივიზიის, 271 პოლკის მესამე ბატალიონი, მუდმივი დისლოკაციის ადგილიდან საქართველოს საზღვრის საიხლოვეს სოფელ ველიამინოვკასთან გადაისროლეს. “პოლკის შტაბი კვლავ ადლერში დარჩა. გარეგნულად ძველებურად ვცხოვრობდით, მაგრამ გაურკვევლობის გრძნობა ყველას აშფოთებდა. ომისთვის მზადების პირველი ნიშნებიც გაჩნდა: დაიწყო ტყვა – წამლის და სურსათის მომარაგება და ა.შ.” – 31 დივიზიის 271 პოლკის ჯარისკაცის ლევ ფეოდოროვიჩ დომინის მოგონებებიდან.
1921 წლის 25 იანვარს კავკასიის ფრონტის სარდლის ვლადიმერ გიტტისის ბრძანებით # 13 741/ც თერგის საჯარისო დაჯგუფება შეიქმნა. ჩრდილოეთ ოსეთში დისლოცირებული დანაყოფების დანიშნულება ჩეჩნეთსა და დაღესტანში ამბოხებულების წინააღმდეგ ბრძოლა იყო, მაგრამ საქართველოს წინააღმდეგ სამხედრო მოქმედებების დაწყების შემდეგ მამისონის უღელტეხილით ონი -ამბროლაური – ქუთაისის ხაზზე უნდა მიეტანა იერიში.
მე – 11 არმიის შესახებ ცნობა კი საქართველოს მთავრობას 1920 წლის ნოემბერში ქონდა. 1921 წლის იანვრის დასაწყისში ბაქოდან იქ საქართველოს წარმომადგენელი გაბო ხუნდაძე ჩამოვიდა, რომელმაც მთავრობას მოხსენება წარუდგინა და დაადასტურა, რომ ბაქოში მე – 11 არმიის შედგენა დამთავრდა. გაბო ხუნდაძე თავის მოხსენებაში იმასაც წერდა, რომ წითელარმიელების მიზანი საქართველოს მიმართ ოპერაციების დაწყება იყო. მე – 11 არმია ფორმალურად 1921 წლის 6 თებერვალს გაფორმდა, როდესაც ეკატერინოდარში, დღევანდელ კრასნოდარში კავაკსიის ფრონტის სარდალმა გიტტისმა თბილისის მიმართულების საარმიო დაჯგუფების გამოყოფის ბრძანება გასცა. საარმიო დაჯგუფების მეთაურად მიხეილ ველიკანოვი, მე – 11 არმიის სარდალდ კი თბილისში დაბადებული ანატოლი ჰეკკერი დაინიშნა.
მე – 11 არმია მსროლელთა მე – 9, მე – 18, მე – 20 და 32 – ე დივიზიები, მე – 12 და მე – 18 საკავალერიო დივიზია, 98 – ე მსროლელთა ბრიგადა, 5 – 7 ჯავშნიანი მატარებელი, 55 – ე ჯავშან დაჯგუფება მე – 2 სატანკო რაზმი, საავიაციო რაზმი და მე – 9 არმიის 31 – ე დივიზია საერთო ჯამში 36 000 ფეხოსან ჯარისკაცს, 4 300 კავალეისტს, 196 ქვემეხს, 1065 ტყვიამფრქვევს, 5 – 7 ჯავშნიან მატარებელს, 4 ტანკს და 50 –მდე თვითფრინავს ითვლიდა.
მათ წინააღმდეგ საქართველოს იმ დროისთვის ქართული არმიის 16 ქვეითი ბატალიონი, 1 მესანგრე ათასეულის, 5 საველე საარტილერიო დივიზიონის, 1 მძიმე საარტილერიო დივიზიონის, 2 ცხენოსანი ლეგიონის პოლკი, 2 საავტომობილო ასეულის, ჯავშნოსანი ავტომობილების ორი გუნდის, საავიაციო რაზმისა და 4 ჯავშანიანი მატარებელის – სულ 21 000 კაცს გამოყვანა შეეძლო. ისიც იმ შემთხვევაში, თუ სამხერო ნაწილების მობილიზება და დაკომპლექტება მოესწრებოდა.
საბჭოთა ნაწილებთან ერთად საქართველოზე იერიშის მისატანად თურქული არმიაც ემზადებოდა. მეხუთე სამხრეთ – დასავლეთის მიმართულებიდან თურქეთის მე – 3 არმია ბათუმისა და ახალციხეს აღებას გეგმავდა. ბოლშევიკები და თურქი ნაციონალისტები შეთანხმეუბლად მოქმედებდნენ.
რუსების სამხედრო მზადების შესახებ საქართველოს მთავრობას ზოგადო ცნობები ქონდა, მაგრამ მეტი ყურადღება პირველი რესპუბლიკის შესაბამის სამსახურებს აღარ გამოუჩენიათ. დაზვერვას არა თუ ბოლშევიკების მოსამზადებელი სამუშაოები და გადაადგილება გამორჩა, არამედ იერიშზე გადმოსული მოწინააღმდეგის შესახებაც კი არ გააჩნდა ცნობები.
12 თებერვალს გამთენისაას მე – 3 ქართული დივიზიის მეთაური, გენერალ იოსებ გედევანიშვილი შეიარაღებული ძალების შტაბისადმი გაგზავნილ დეპეშაში იტყობინებოდა, რომ “სომხის ურდოები ღამით დაეცნენ მე – 5 და მე – 7 ლეგიონს. ჯარისკაცთა ნაწილი ტყვედ წაიყვანეს, ნაწილი დახოცეს და დანრჩენი გამოიქცნენ”.
11 თებერვლის გვიან ღამით ლორეს რაიონში მდგარ ქართულ სამხედრო ნაწილებზე იერიში არა სომხური, არამედ მე – 11 არმიის ნაწილებმა მიიტანეს. საბჭოთა მითი ლორეში აჯანყების შესახებ მხოლოდ საბჭოთა ისტორიოგრაფიის მოგონებული ტყვილია.
მოულოდნელად შეტავაზე გადმოსულ მტრის აღმატებულ ძალებს ქართულმა ნაწილებმა, ძირითადად გვარდიის დანაყოფებმა წინააღმდეგობა ვერ გაუწიეს და უკან დაიხიეს. ერთადერთი რაც სამხრეთის საზღვარზე ყოფმა ქართულმა დანაყოფებმა მოასწრეს ფოილოს რკინიგზის ხიდის აფეთქება იყო, რითაც რუსული არმიის წინსვლა მნიშვნელოვნად შეაფერხეს.
12 თებერვლიდან 15 თებერვლამდე ბოლშევიკები ბრძოლებით, მაგრამ უმნიშვნელო დანაკარგებით თბილისისკენ მტკიცედ მოიწევდნენ.
15 თებერვალს ღამით გენერალ გიორგი კვინიტაძეს, რომლიც 1920 წელს ბოლშევიკებზე გამარჯვების შემდეგ სოციალ – დემოკრატებთან უთანხმოების გამო გადადგა, გვარდიის სარდალმა ვალიკო ჯუღელმა დაურეკა. გვარდიის სარდალი გენერალს სატელეფონო ზარიდან რამდენიმე საათშე შეხვდა და ფრონტებზე შექმნილი მძიმე ვითარება და ნოე ჟორდანიას თხოვნა გააცნო. გიორგი კვინიტაძეს საქართველოს შეიარაღებული ძალების სარდლობა შესთავაზეს.
“10 საათი იყო დაწყებული, როცა მოვიდა და საუბარი გამიბა. შექმნილი ვითარება ამიხსნა და მივხვდი, რომ მძიმე დგომარეობაში ვიყავით. მკითხა თანახმა ხართ თუ არა ომში მონაწილეობისთვისო. “რასაკვირველია” – ვუპასუხე მე. საუბრისას გაკვირვებულმა ვკითხე, რა საჭირო იყო ჩემთან მოსალაპარაკებლად მოსვლა, როდესაც მთავრობას შეეძლო ტელეფონით გამოვეძახე – მეთქი. აქვე ავუხსენი როგორ გავიგე მისი ჩემთან მოსვლა: მე მშვენივრად ვიცი, რომ თქვენ, ვალიკო ჯუღელი, ჩემი უკანასკნელი გადადგომის მომხრე იყავით და მოგეხსენებათ, რომ მე ეს ვიცი. ახლა როდესაც დაგჭირდით, იფიქრეთ, რომ თქვენზე განაწყენებულს შეიძლებოდა ომში მონაწილეობაზე უარი მეთქვა, ამიტომ პირადად მოხვედით ჩემთან, რათა ხაზი გაგესვათ იმისთვის, რომ ჩემი საწინააღმდეგო არაფერი გაქვთ, მაგრამ ეს ყოველივე ჩემთვის ისეთი წვრილმანია, რომ ყურადღებასაც არ ვაქცევ – მეთქი.ჩემი სიტყვები უარყოფა არ დაუწყია. “ომი წაგებულია, მაგრამ უნდა ვიბრძოლოთ” – ვუთხარი მას.
ვალიკო ჯუღელი უკან გაბრუნდა და მთავრობას კვინიტაძის თანხმობა მოახსენა. საუბრიდან ორი საათის შემდეგ გენერალი საგარეო საქმეთა სამინისტროში, სახელდახელოდ მოწყობილ შტაბში გამოიძახეს.
თუ თბილისის ერთი ნაწილი იარაღს ისხავდა და საბრძოლველად ემზადებოდა, მეორე ნაწილი გასაქცევად ემზადებო და ბარგს ამზადებდა. იმ დღეებში ჩემოდნებს სასწაული ფასი დაედო. ვაჭრები ღამით აგროვებდნენ ჩემოდნებს, ზოგს ახალს ზოგს ძველს, რომ დილით სარფიანად გაეყიდათ.
გიორგი კვინიტაძე თბილისის დაცვის ორგანიზებას იმავე ღამეს შეუდგა. მეორე დილისთვის გიორგი კვინიტაძემ თბილისის დაცვის გეგმა შეიმუშავა. თბილისის შემოგარენი რამდენიმე მონაკვეთად დაიყო: კოჯორი – მანგლისის გზატკეცილზე თეთრი დუქნიდან ქერ – ოღლის კოშკამდე მე – 4 პოლკის 2 ასეული განალაგა, ტაბახმელას მონაკვეთს გენერალ ანდრონიკაშვილის მეთაურობით სამხედრო სკოლის კურსანტები და უნტერ – ოფიცრების ბატალიონები იცავდნენ, ნავთლუღის მონაკვეთს გენერალ ჯიჯიხიას სახალხო გვარდიის ათასეულები, შავნაბადას მონასტრიდან მდინარე მტკვრამდე კი თბილისის დამცველებს გენერალიო გიორგი მაზნიაშვილი ხელმძღვანელობდა.
ძირითდად მიმართულებად გიორგი კვინიტაძემ სოღანლუღის მიმართულება დასახა და არც შემცდარა. პირველი მძლავრი იერიში წითელარმიელებმა სწორედ აქ მიიტანეს, თუმცა ღამით და დაზვერვის გარეშე. ბოლშევიკების ამგვარი გაუფრთხილებელი მოქმედებების მიზეზად გენერალი გიორგი კვინიტაძე თბილისში მყოფი თურქი ოფიცრების ჯაშუშურ საქმიანობას ასახელებს. ორი თურქი ოფიცერი თბილისში არსებული ვითარების შესახებ ანკარასა დამოსკოვს ცნობებს პირდაპირი ხაზით აწვდიდა.
“16 თებერვალს დილაზე ჩემს განკარგულებაში უკვე იყო მე 9 ქვეითი ლეგიონი, სადარაჯო ლეგიონი, სახალხო გვარდიის 2 ათასეული და 5 ბატარეა, ჯავშნიანი საავტომობილო გუნდი და ჯავშნიანი მატარებელი.
ყველა ეს ჯარები დავანაწილე შემდეგ რიგად: მე – 9 ქვეითმა ლეგიონმა, ერთი ბატარეით დაიჭირა თხრილები, ტაბახმელადან შავნაბადამდე, სადარაჯო ლეგიონმა დაიჭირა ლიუნეტი (ადგილი რომელსაც ირგვლივ აქვს შემოვლებული თხრილები) სოღანლუღის კონცხზე რკინის გზის ხიდის სიახლოევს. გორის სახალხო გვარდიის ათასეულმა დაიჭირა ლიუნეტი რკინის გზის ხიდის იქით, გზატკეცილის მარცხენა მხარეს, მტკვრის ნაპირას და ერთი ასეული ჩააყენა თათრების სოღანლუღის ბაღებში. ხაშურის სახალხო გვარდიის ერთი ათასეული, რომელსაც ჰყავდა 1300 კაცი და 8 ტყვიისმფრქვეველი დაბანაკდა რედუტში, წმ.მარინეს დანგრეულ ეკლესიასთან, რომელიც მდებარეობს სადგურ სოღანლუღს იქით, მარჯვენა მხარეს, 3 ბატარეა მოეწყო წმ. ბარბარეს ეკლესიასთან. ჯავშნიანი მატარებელი თვალს ადევნებდა მტრის მოძრაობას კუმისის სადგურთან და, ბოლოს ჯავშნიანმა საავტომობილო გუნდმა სადგურ სოღანლუღთან წინ წაიწია 4 ვერსით გზატკეცილზე” ( 1 ვ = 500 საჟენს = 1, 0668 კილომეტრს) – გენერალი გირგი მაზნიაშვილი.
ბოლშევიკები მაზნიაშვილის პოზიციებთან 18 თებერვლის საღამოს 10 საათზე გამოჩნდნენ. მტრის საკმაოდ დიდმა კოლონამ იაღლუჯის მაღლობებს, მტკვრის მარჯვენა ნაპირით შემოუარა და იერიშზე გადმოვიდა. ღამის 11 საათისთვის ამ მიმართულებაზე მდგარი გორის გვარდიასთან შემაერთებელი ტელეფონი გაფუჭდა და გენერალი მაზნიაშვილი გორის გვარდიის ლუნეტისკენ თავად გაემართა. ის იყო დანაყოფის მეთაურმა მოხსენება დაამთავრა, რომ ლუნეტის ყველა ყვიამფრქვევიდან გორელებმა ცეცხლი გახსნეს. ბრძოლა გაჩაღდა.
ამის შემდეგ მტერმა თავის ფრონტის გაშლა – გაფართოვება დაიწყო და ბრძოლა მაზნიაშვილის ფრონტის ხაზის სხვა რაიონებშიც დაიწყო. მთელი ღამის განმავლობაში მიმდინარეობდა წითელარმიელებმა წინ ნაბიჯითაც ვერ წაიწიეს. გათენებისას კი მაზნიაშვილის დანაყოფების შეტევაზე გადავიდნენ: ” მათი რეზერვები არსად ჩანდა, არტილერია დახმარებას სრულიად არ უწევდათ და იერიშით მოსულმა ჯარებმა მოაღწიეს ძალიან ახლოს ჩვენ სიმაგრეებთან და გაწვენ სრულიად შიშველ ადგილზე. რადგან იერიშები მოგერიებულ იქნა, გათენებისას სადარაჯო ლეგიონი თავის მხრივ გადავიდა იერიშზე. გორის გვარდიელებმა დაინახეს რა ლეგიონის იერიშზე გადასვლა, მიჰბაძეს მის მაგალითს, ამოცვივდნენ თხრილებიდან და ეძგერენ მტერს. მტერმა ბრძოლა არ მიიღო და ნაწილი ტყვედ ჩავარდა, ხოლო მომეტებულმა ნაწილმა დაიხია იაღლუჯის სიმაღლეებისკენ.
ტყვეები, რიცხვით 1 600 კაცი გავგზავნე არმიის შტაბში” – გენერალი გიროგი მაზნიაშვილი.
რუსებმა უკან დაიხიეს და ამ მიმართულებაზე 24 თებერვლამდე აღარ გამოჩენილან. სამაგიეროდ გენერალ ანდრონიკაშვილის პოზიცეიბს მიაწვნენ. წითელარმიელებმა ახლა ტაბახმელასთან სცადეს თბილისისკენ პოზიციების გარღვევა. შეტაკებები ხელჩართულ ბრძოლამდეც მიდიოდა, მაგრამ ქართული სამხედრო სკოლის პირადმა შემადგენლობამ, რომლებიც პედაგოგი ოფიცრების წყალობით მაღალი პატრიოტული სულისკვეთებითა და სამხედრო დისციპლინით გამოირჩეოდნენ, ყველა იერიში მოიგერიეს. სამხედრო სკოლის დანაყოფის მეთაურის ალექსანდრე ჩხეიძი გვერდით მისი შვილები, ტყუპები, იუნკერი გრიგოლ და დავით ჩხეიძეებიც იბრძოდნენ.
“სკოლის ოფიცერს კაპიტან ყიფიანს ერთი სანგარი ეკავა, თან 40 – მდე სათადარიგო კაცი ახლდა. მოწინააღმდეგე, ძალების უპირატესბით თანდათანობით უახლოვდებოდა. მსროლელთა ცეცხლი მას ვერ შეაჩერებდა, პირისპირ შებმა გარდაუვალი იყო. ამ დროს ყველა მისმა ჯარისკაცმა სანგარი მიატოვა და უკან გაიქცა. კაპიტანმა ყიფიანმა ხელქვეითების პანიკისას გაქცეულთა შეჩცერება ვეღარ შეძლო. იგი სანგარში დარჩა და რევოლვერიდან 4 ტყვია დაიხალა. მეხუთეს გასროლა ვეღარ მოასწრო, რადგან ამ დროს საშველად რამდენიმე იუნკერმა მოირბინა და ხიშტებით უკუაქცია მტერი. ერთი იუნკერი კაპიტან ყიფიანს მივარდა და რევოლვერი ხელიდან გამოგლიჯა. ოთხი ტყვიით დაჭრილი გადასახვევ პუნქტში მიიყვანეს, სადაც თავისი უფროსის გენერალ ჩხეიძის უფროსის შეკითხვაზე “თავს რატომ იკლავდიო”, უპასუხა “მას შემდეგ, რაც ჯარისკაცებმა მიმატოვეს თვალებში როგორღა შემოგხედავდითო” – იგონებდა გენერალი გიორგი კვინიტაძე.
ბოლშევიკური რუსეთის საოკუპაციო ჯარების სარდლობის გეგმა თბილისი რამდენიმე დღეში აეღოთ ჩავარდა. საოღანლუღთან და კოჯორ – ტაბახმელასთან მოქანცულმა საბჭოთა არმიამ გადაჯგუფება დაიწყო. 22 თებერვლისთვის ბოლშევიკებმა ფოილოს ხიდიც აღადგინეს და დამხმარე ნაწილების, შეიარაღებისა და ტყვია – წამლის მოწოდება განაახლეს. ფოილოს ხიდით წითელარმიელთა ჯავშან – მატარებლებიც გადმოვიდნენ.
მე – 11 არმიის სარდლობამ დასვენებული ნაწილებით შევსებისა მიუხედავად თბილისი დამცველების კარგად გამაგრებულ პოზიციებზე ახალი იერიშების მიტანა გადაიფიქრა და ფლანგების შემოვლის გადაწყვეტილება მიიღო. 23 თებერვლიდან წითელარმიელებმა დასავლეთით მანგლისის, აღმოსავლეთით კი კახეთის მხრიდან წამოიწყეს იერიში. გეკკერმა მარჯვენა და მარცხენა ფლანგებზე იერიშის მისატანად ორი ჯგუფი შეადგინა – მარცხენა ფლანგზე მე – 20 და 32 – ე მსროლელთა დივიზია და საკავალერიო დაჯგუფებას, მარჯვენა ფლანგზე კი მე – 9 მსროლელთა დივიზია და მე – 12 და ბელაქანიდან გადმოსულ ჟლობას მე – 18 საკავალერიო დივიზიებს უნდა მიეტანათ იერიში.
ბოლშევიკებმა პირველებს ჯიჯიხიას პოზიციებს შეუტიეს. პოზიციებზე მდგარმა გვარდიის ხუთმა ბატალიონმა იერიში მოიგერია, რის შემდეგაც საკავალერიო დანაყოფთან ერთად კონტრშეტევაზე გადავიდა. მათთან ერთად ხელჩართულ ბრძოლაში მოწინააღმდეგეს ორხევის ხაზზე მდგარი გვარდიის ორი ბატალიონიც ჩაება. ჯიჯიხიას ნაწილებმა საბჭოთა დანაყოფები დაამარცხეს და წინ 10 კილომეტრით წაიწიეს, მაგრამ შეტევის განვითარება ვეღარ შეძლეს და დასვენებული რუსული ნაწილების გამოჩენისთანავე უკან დაიხიეს.
გენერალ ჯიჯიხიას მიღწეულ წარმატება დროებით იყო. საოკუპაციო ჯარების სარდალმა გამარჯვების შეასძლებლობა იპოვა – ქართულ მხარეს ფრონტის ხაზის მეტად გაწელვა აღარ შეეძლო. შეთხელებული ქართული არმია დასავლეთით მცხეთამდე, აღმოსავლეთითს კი ლილომდე გაგრძელებული ფრონტის ხაზის დაცვას ვეღარ გაუმკლავდებოდა.
მტრის რიცხოვრივმა უპირატესობამ ბრძოლის შედეგი განსაზღვრა. თბილისი ალყის საფრთხის წინაშე დადგა.
“24 თებერვლის საღამოსთვის თბილისი არსებითად ალყაში მოექცა. ავჭალა, რომც გაგვეწმინდა, მტკვრის გასწვრივ ვიწრო გასასვლელიღა თუ დარჩებოდა – რკინიგზის ხაზი, ავჭალაზე გამავალი სასოფლო გზა და საქართველოს სამხედრო გზა. სიგანეში ეს ზოლი 2 – 3 ვერს არ აღემატება და თბილისის თავდაცვის ზოლის ერთ მესამედ თუ შეადგენს. ყოველივე ამას ჩვენს მიერ 3150 სიმაღლის დაკარგვა ემატება, ყველაზე ტრაგიკული კი მარცხენა სანაპირო ჯგუფის მიერ თავისი გამაგრებული პოზიციების მიტოვებაა. გარდა ამისა თადარიგში ერთი კაციც აღარ მყავდა” – გიორგი კვინიტაძე.
საქართველოს შეიარაღებული ძალების სარდალმა ბრძოლის გასაგრძელებლად უკან დახევის ბრძანება გასცა.
“მთავრობის მიერ ორჯერ დამტკიცებული (1920 და 1921 წ.წ.) ომის წარმართვის საერთო დირექტივის თანახმად, ომის გასაგრძელებლად თბილისიდან უნდა გაგვეღწია, ვინაიდან თბილისის დაცემა ომის დასრულებას არ ნიშნავდა. სწორი იყო თუ არა ეს გადაწყვეტილება? მიმაჩნია, რომ სწორი იყო, ისტორიულადაც ცნობილია, რომ თბილისის მტრის ხელში ჩავარდნა ერის დამორჩილებას როდი ნიშნავდა, საქართველო წლობით ებრძოდა მტერს და თბილისის განთავისუფლება ხშირად სამშობლო განთავისუფლების ბოლო აქტი ყოფილა. . . დედაქალაქის დატოვება ომის დასასრულას არ მოასწავებს, ვინაიდან ბრძოლაში ცალკეული ნაწილები კი არა, მთელი ერი და სახელმწიფოა ჩაბმული” – გიორგი კვინიტაძე.
