როგორ წარმოიშვა აფხაზური სეპარატიზმი

მოსახლეობის დიდი ნაწილი ისევ ოსმალეთის იმპერიის ქვეშემრდომი იყო და რუსეთის ქვეშევრდომობის მიღებისაგან თავს იკავებდა

აფხაზური სეპარატიზმი, რომელმაც გასული საუკუნის ბოლოს საქართველოში, გარეშე ძალების მანიპულაციების შედეგად, მეტად მწვავედ იჩინა თავი, XIX საუკუნის II ნახევარში ჩაისახა, როცა რუსეთის იმპერიამ ახლადანექსირებული აფხაზეთის სამთავროს ქვეშევრდომთა დიდი ნაწილი ოსმალეთში გააძევა, დარჩენილები კი აიძულა, ანექსიას შეჰგუებოდნენ. 1878 წლიდან ცარიზმის მესვეურებმა ეთნიკური აფხაზები ოფიციალურად “დამნაშავე ერად” გამოაცხადა. მათ მრავალგვარი აკრძალვა დაუწესდათ. საინტერესოა, რომ აფხაზების რეაბილიტაცია რუსეთმა 1905-1907 წწ. რევოლუციური სიტუაციის დროს მოახდინა, როცა საქართველოში ეროვნულ-გამათავისუფლებელი ბრძოლა დაიწყო.
რუსთა დამკვიდრებამდე, საქართველოში აფხაზური სეპარატიზმის პრობლემა არც არსებულა – საყოველთაოდ ცნობილია, რომ აფხაზეთის სამთავრო იმთავითვე ქართული სახელმწიფო იყო. შესაბამისად, მისი ყველა ქვეშევრდომიც, წარმოშობის მიუხედავად, ქართული კულტურის მატარებელი იყო და თავს ქართველად მიიჩნევდა. XIX საუკუნის II ნახევარში, საქართველოში დამკვიდრებულმა რუსებმა, ეთნიკური აფხაზების ეროვნულ გრძნობებზე თამაში იმიტომ დაიწყეს, რომ აფხაზეთი ქართული სამყაროსთვის საბოლოოდ მოეწყვიტათ, შემდეგ კი მისი მოსახლეობის გარუსებაზე ეზრუნათ.
აქედან გამომდინარე, ყველა ის საფუძველი, რასაც აფხაზური სეპარატიზმი დღესაც ეყრდნობა, შემუშავდა არა უშუალოდ აფხაზი ხალხის წიაღში, არამედ – ჩრდილოეთით, ჯერ სანქტ-პეტერბურგში, მერე – მოსკოვში. აღსანიშნავია ისიც, რომ რუს ემისრებს საკმაო მუშაობა დასჭირდათ იმისათვის, რომ აფხაზებს მათ მიერ შექმნილი თეორიები გაეთავისებინათ და ქართველებს დაპირისპირებოდნენ. როგორც უკვე ითქვა, აფხაზურ მოსახლეობაში სეპარატისტული იდეების აშკარად ქადაგება XX საუკუნის დასაწყისიდან დაიწყო, ხოლო პიკს კი 90-იან წლებში მიაღწია, როცა საბჭოთა კავშირი დაიშალა და ფაქტობრივად, რუსეთის ფედერაციაც დაშლის პირას აღმოჩნდა.

1905 წლის გაზაფხულზე, ქუთაისის გუბერნიის სოხუმის ოლქის ჟანდარმერიის საიდუმლო საქმეთა განყოფილების უფროსმა, ვინმე პეტროვმა კავკასიის მეფისნაცვალს, ილარიონ ვორონცოვ-დაშკოვს წერილობით აცნობა, რომ სოხუმის ოლქის ტერიტორიაზე ქართველმა “სამოსტოინიკებმა” (დამოუკიდებლობის მომხრეებმა) რამდენიმე საიდუმლო გაერთიანება შექმნეს და საზღვარგარეთ მყოფი თანამოაზრეების დახმარებით, იარაღიც შეიძინეს და აჯანყებასაც გეგმავდნენ, რათა მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ხელისუფლება დაემხოთ. მეფისნაცვალმა ვორონცოვ-დაშკოვმა ეს წერილი, საკუთარი კომენტარებითურთ, სანქტ-პეტერბურგში გადააგზავნა. იქიდანაც პასუხმა არ დააყოვნა: “გიბრძანებთ, ყველა უფლებები აღუდგინოთ აფხაზებს და გამოიყენოთ ისინი ვითარების განმუხტვისათვის!” – ბრძანებას ხელს თავად იმპერატორი აწერდა.
ვორონცოვ-დაშკოვმა, სანქტ-პეტერბურგიდან მიღებული ინსტრუქციის შესაბამისად, 1905 წლის ივლისში, ქუთაისის გუბერნიის სამხედრო გუბერნატორს, ალექსეი სმაგინს გაუგზავნა ბრძანებულება გრიფით “სრულიად საიდუმლოდ”, რომლის თანახმად, ეთნიკურ აფხაზებს ეხსნებოდათ ყველა აკრძალვა, რომელიც 1878 წლიდან მოქმედებდა. ამიერიდან ამ ხალხს ზღვის პირას დასახლების, სოხუმის ოლქის მთელ ტერიტორიაზე მიწების შეძენა-გაყიდვისა და ნებისმიერ სამთავრობო დაწესებულებაში მუშაობის უფლება ჰქონდათ; გარდა ამისა, საინტერესოა ისიც, რომ ვორონცოვ-დაშკოვი აფხაზებს არც მეტი, არც ნაკლები, კულტურული ორგანიზაციების ჩამოყალიბების ნებასაც რთავდა. აღსანიშნავია, რომ იმ დროს აფხაზური ინტელიგენციაც კი არ არსებობდა (განათლებული აფხაზები თავს ქართულ ინტელიგენციას მიაკუთვნებდნენ) და ამიტომაც ვორონცოვ-დაშკოვის ეს “წყალობა” აფხაზთათვის ერთგვარად მოულოდნელიც კი იყო; თუმცაღა, ცარიზმის მესვეურებს ყველაფერი ბრწყინვალედ ჰქონდათ გათვლილი – მათ აფხაზთა შორის, საწყის ეტაპზე, კულტურული სეპარატიზმის გაღვივება სურდათ.

სხვათა შორის, აქვე აუცილებლად უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ იმ დროს ქართველ საზოგადო მოღვაწეთა უმრავლესობა სავსებით სამართლიანად მიიჩნევდა, რომ აფხაზებს საქართველოში თავიანთი მშობლიური ენისა და კულტურის განვითარების საშუალება უნდა ჰქონოდათ, მაგრამ რასაკვირველია, არა ქართველთა შევიწროების ხარჯზე, რაც ცარიზმის უპირველესი ამოცანა იყო. ამასთანავე, რუსულ ხელისუფლებას ძლიერ აფიქრებდა ისიც, რომ ოსმალეთიდან აფხაზეთში ყოველწლიურად უამრავი ქართველი (ლაზი) ჩამოდიოდა. ისინი ძირითადად ზღვის სანაპიროზე სახლდებოდნენ და ვაჭრობას მისდევდნენ – აფხაზეთიდან ოსმალეთსა და სხვა ქვეყნებში თხილი და ბზა გაჰქონდათ. განსაკუთრებით ბევრი ლაზი ცხოვრობდა ოჩამჩირეში. ისინი აქ თითქმის აბსოლუტურ უმრავლესობას შეადგენდნენ. აღსანიშნავია, რომ ოჩამჩირელები XIX საუკუნის დასასრულიდან მოყოლებული, ქუთაისის გუბერნატორს თხოვნას თხოვნაზე უდგენდნენ, რათა ამ უკანასკნელს ოჩამჩირისათვის ქალაქის სტატუსი მიენიჭებინა, მაგრამ ამაოდ. ოფიციალურად უარის მიზეზი ის იყო, რომ მოსახლეობის დიდი ნაწილი ისევ ოსმალეთის იმპერიის ქვეშემრდომი იყო და რუსეთის ქვეშევრდომობის მიღებისაგან თავს იკავებდა; სინამდვილეში კი, სანქტ-პეტერბურგის უმაღლეს მესვეურთ უკვე კარგა ხნის შედგენილი ჰქონდათ ოჩამჩირის ტერიტორიაზე კაზაკთა ჯარის ერთ-ერთი “კურენის”, ანუ ქვედანაყოფის დასახლების თაობაზე.
ასე რომ, როდესაც რუსები შეეცადნენ, ქართველებსა და აფხაზებს შორის როგორმე ვითარება დაეძაბათ, “საცდელ პოლიგონად” სწორედ ოჩამჩირე აირჩიეს. იმ პერიოდში იქ ბევრი აფხაზი დაიარებოდა საშოვარზე; ისინი ძირითადად პორტში, მტვირთავებად და შავ მუშებად მუშაობდნენ. ჟანდარმერიის ემისრებმაც სწორედ ამ ხალხს დაადგეს თვალი და 1905 წლის აგვისტოში პროვოკაციაც მოაწყვეს – აგენტების წაქეზებით, მტვირთავებმა ლაზ გემთმფლობელს, ვინმე ჰუსეინ საღირ-ოღლის, ჯამაგირის მომატება მოსთხოვეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში კი გაფიცვით დაიმუქრნენ. ინციდენტის გამოსაძიებლად ნავსადგურში მალევე მივიდა პოლიცია, რომელმაც ჰუსეინ საღირ-ოღლი დააკავა. მას ბრალი იმპერიის ქვეშევრდომების დისკრიმინაციის მცდელობაში დასდეს და სოლიდური ჯარიმის გადახდის შემდგომ გაათავისუფლეს. ბუნებრივია, ამ ინციდენტმა ოჩამჩირეში მცხოვრებ ლაზებსა და სოფლებიდან საშოვარზე ჩამოსულ აფხაზ გლეხობას შორის ურთიერთობა უკიდურესად დაძაბა. ჟანდარმერიის აგენტების მანიპულაციათა წყალობით, ვითარება ისე გამწვავდა, რომ ოჩამჩირეში კაზაკთა რაზმები შემოვიდნენ.

ამავდროულად, სამურზაყანოს მაზრაში (რომლის ცენტრიც იყო მაშინ ოჩამჩირე) მცხოვრებმა აფხაზებმა არალეგალური შეიარაღებული რაზმების შექმნა დაიწყეს, რათა რევოლუციური სიტუაციის გამწვავების პირობებში საკუთარი ინტერესები დაეცვათ. აქვე დავძენთ, რომ იმ პერიოდში საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე “ერთობის ხალხი”, ანუ თვითმპყრობელობის წინააღმდეგ მებრძოლი პარტიების წევრები მოსახლეობას საერთო-სახალხო აჯანყებისაკენ მოუწოდებდნენ და “რევოლუციისადმი ერთგულებაზე” ფიცს ადებინებდნენ. ვინც ფიცის დადებაზე უარს იტყოდა, თვითმპყრობელობის აგენტებად რაცხდნენ და სჯიდნენ კიდევაც – “ერთობის” სახელით ტერორისტულ აქტს უწყობდნენ. საინტერესოა, რომ ფიცის დადება საქართველოში მცხოვრები არაქართველებისთვისაც სავალდებულო იყო, რამდენადაც აჯანყების საბოლოო მიზანს სრულიად საქართველოს გათავისუფლება წარმოადგენდა. თუმცა, დაიფიცეს მხოლოდ ქისტებმა, ხოლო სხვებმა კატეგორიული უარი თქვეს.
რევოლუციური სიტუაციის გამწვავებამდე ისე ჩანდა, რომ აფხაზები ქართველების მხარდამხარ დადგებოდნენ და ქისტების მაგალითს მიბაძავდნენ, მაგრამ მოვლენები მალე სხვაგვარად განვითარდა – აფხაზებმა ფიცის დადებას თავი აარიდეს, თუმცა განაცხადეს, რომ რევოლუციაში მონაწილეობას მიიღებდნენ; ამავდროულად, მათ აფხაზეთის მთელს ტერიტორიაზე განუკითხავი თარეში წამოიწყეს. ცხადია, სინამდვილეში ყველაფერი ისე ხდებოდა, როგორც იმპერიის სპეცსამსახურებს სურდათ – აფხაზეთში კრიმინოგენული ვითარების გამწვავება და აბრაგობის ფაქტების არნახული გახშირება წყალს სწორედ სანქტ-პეტერბურგის წისქვილზე ასხამდა, რადგან ქართველი “სამოსტოინიკები” აქაურთა დარაზმვას ვეღარ მოახერხებდნენ. გარდა ამისა, იმპერიის ხელისუფლებასაც მშვენიერი საბაბი ექნებოდა იმისათვის, რომ აფხაზეთში შეიარაღებული ძალები შეეყვანა და მათი მეშვეობით, არამარტო იქ, არამედ მთლიანად დასავლეთ საქართველოში ეკონტროლებინა სიტუაცია.

ასევე, იმპერიის მესვეურთა პარალელურად, აფხაზთა შორის აქტიურად მუშაობდნენ “წითლებიც” – იმხანად “რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მუშათა პარტიის” უკიდურესად რადიკალი წევრები; საინტერესოა, რომ სწორედ “წითლების” ინიციატივით გავრცელდა პირველად აფხაზურენოვანი პროკლამაციები, რომლებიც დაწერილი იყო XIX საუკუნის 60-იან წლებში, რუსი შოვინისტი მეცნიერის, პეტრე უსლარის მიერ შედგენილი ანბანით. ცხადია, ეს ანბანი რუსულ გრაფიკას ეფუძნებოდა; აქვე უნდა ითქვას ისიც, რომ “წითელ” აქტივისტთა ამ წამოწყებამ ნაკლებად გაამართლა – წერა-კითხვა იმ დროს აფხაზთა მცირე ნაწილს შეეძლო და ისიც, მხოლოდ ქართულად; ამიტომ, ამ პროკლამაციებს ისინი ვერ კითხულობდნენ. მიუხედავად ყველაფრისა, “წითლებიც” ცდილობდნენ, აფხაზთა ეროვნულ გრძნობებზე თამაშით, რევოლუციაში აქტიურად ჩაერთოთ ისინი.
საბოლოოდ, 1905-1907 წწ. მოვლენები საყოველთაო რევოლუციაში ვერ გადაიზარდა, საქართველოში კი დამოუკიდებლობის მომხრეები თითქმის მთლიანად გაანადგურეს. ამ ფონზე, ცარისტული ხელისუფლება “რატომღაც” აფხაზებს ძალიან დაუტკბა – 1912 წელს თბილისში აფხაზურ ენაზე გამოიცა სახარება. თარგმანი შესრულებული იყო ბზიფურ კილოზე, რუსული ასოებით. ერთი შეხედვით, თითქოსდა ამაში ანტიქართული არაფერი იყო, მაგრამ მალე ცარიზმის მესვეურებმა აფხაზეთის ყველა მღვდელთმსახურს უბრძანეს, წირვა-ლოცვა საეკლესიო სლავურ ენაზე ეწარმოებინათ, ოღონდ სახარება აფხაზურად ეკითხათ. ეს, ვითომდაც აფხაზების მოსაქცევად კეთდებოდა, მაგრამ უნდა ითქვას, რომ აფხაზეთის ქართულ სოფლებშიც, საეკლესიო სლავური ლიტურგია და აფხაზურ ენაზე მხოლოდ სახარების კითხვა, სავალდებულო იყო. ბუნებრივია, ამით რუსი მოხელეები ქართველთა და აფხაზთა დაპირისპირებას ცდილობდნენ და არა აფხაზთა მოქცევას, რაც სხვათა შორის, მალე დადასტურდა – ტაძრებში აფხაზურ ენაზე სახარების კითხვა ნელ-ნელა შეზღუდეს და ბოლოს, სულაც შეწყვიტეს, თანაც ხელი ქართველი სასულიერო პირებისაკენ გაიშვირეს – მაგათ აფხაზების გაქართველება სურთ და, აფხაზურ ენაზე სახარების კითხვას ამიტომაც ეწინააღმდეგებიანო. ეს მართლაც კარგად დაგეგმილი და შორსმჭვრეტელურად გათვლილი პროვოკაცია იყო, რამაც აფხაზებსა და ქართველებს დიდი ბზარი გააჩინა.

1912 წელსვე, ლიტერატურული მოღვაწეობა დაიწყო დიმიტრი გულიამ – აფხაზურ ენაზე თბილისში მისი ლექსების კრებული დაიბეჭდა. სხვათა შორის, საბჭოთა კავშირის არსებობის პერიოდში არასოდეს დაწერილა იმის თაობაზე, რომ აფხაზური მწერლობის ფუძემდებელი წარმოშობით ქართველი იყო, დედაც და მეუღლეც ქართველები ჰყავდა და თავის ნაწარმოებებს პირველ ეტაპზე ქართული ასოებით წერდა. ცენზურამ მისი ლექსები შეკვეცილი სახით გამოაქვეყნა და თანაც – რუსული ასოებით, რადგანაც ვორონცოვ-დაშკოვისგან სპეციალურად ჰქონდა ნაბრძანები: “მთიელებისათვის განკუთვნილი ყველა სახის წიგნი უნდა გამოიცეს მხოლოდ რუსული ასოებით… ამ მიზნით ქართული ასოების გამოყენება სასტიკად იკრძალება!” ამ ბრძანების დარღვევის შემთხვევაში, წიგნი დღის სინათლეს ვერ იხილავდა. ამიტომ დიმიტრი გულიას, რომელიც ქართველთა და აფხაზთა ძმობის გულმხურვალე მომხრე იყო, სხვა გზა აღარ ჰქონდა. მოგვიანებით, მწერალი ამას ქართველ მეგობრებთან პირად საუბრებში ყოველთვის გულისტკივილით აღნიშნავდა.
1917 წლის გადატრიალების შედეგად, რუსეთის ხელისუფლებაში ბოლშევიკების მოსვლამ საქართველოში აფხაზური სეპარატიზმის არნახული აღმავლობა გამოიწვია – ვლადიმირ ილიჩ ლენინს საქართველოს გაწითლება გარდაუვალ აუცილებლობად მიაჩნდა და ამ მიზნით, სეპარატისტებს დიდად უწყობდა ხელს. იმხანად ბოლშევიკთა რიგებში იყო ორი ცნობილი აფხაზი აქტივისტი – ნესტორ ლაკობა და ეფრემ ეშბა. აფხაზეთში სეპარატიზმის და საბჭოთა ხელისუფლების აგიტაცია სწორედ მათ დაევალათ. იმავე წლის გაზაფხულზე, სოხუმის ოლქში ჩამოყალიბდა შეიარაღებული დაჯგუფება “კიარაზი” (აფხაზურად – “გაერთიანება”), რომელმაც საბჭოთა წყობილების დასამყარებლად და აფხაზეთის საქართველოდან ჩამოსაცილებლად ფართომასშტაბიანი ბრძოლა წამოიწყო. მას ხელმძღვანელობდა ნესტორ ლაკობა, რომელიც მხოლოდ ფეხის ხმას აყოლილი, ტიპური მედროვე იყო – თავის დროზე, ის ბოლშევიკებს მხოლოდ იმიტომ მიეკედლა, რომ საზღვარგარეთ წასვლა სურდა და იმედი ჰქონდა, რომ “პარტიული ამხანაგები” ამაში დაეხმარებოდნენ. სხვადასხვა მიზეზთა გამო, ლაკობამ ოცნება ვერ აისრულა, თუმცაღა ბოლშევიკების დავალებით, აფხაზეთში საბჭოთა წყობილების დასამყარებლად ბრძოლას შეუდგა და ახალი ოცნება გაუჩნდა – “აფხაზი ლენინი” გავხდებიო. სწორედ ამიტომაც გაიზიარა მან სეპარატისტული იდეები და აფხაზ გლეხთა შორის პროკლამაციების გავრცელება დაიწყო: “აფხაზებო! დროა აღდგეთ და წითელი დროშის ქვეშ, აფხაზეთის მტერთაგან გასათავისუფლებლად დაირაზმოთ! ძირს ბურჟუაზია, გაუმარჯოს მშრომელ ხალხს!” – ასეთი ლოზუნგებით გაჯერებული პროკლამაციები 1917-1918 წლებში ხშირად ვრცელდებოდა აფხაზეთში. ისინი შედგენილი იყო აფხაზურ ენაზე, რუსული ასოებით და ჩრდილოეთ კავკასიაში იბეჭდებოდა.

1921 წელს, საქართველოს პირველი რესპუბლიკის ანექსიის შემდგომ, აფხაზეთმა კრემლისაგან დაპირებული საჩუქარი – “დამოუკიდებლობა” მიიღო; ნესტორ ლაკობას კი კომისართა საბჭოს თავმჯდომარის პოსტი უწყალობეს. ცხადია, ამ პერიოდიდან აფხაზური სეპარატიზმი ბოლშევიზმს კიდევ უფრო მჭიდროდ დაუკავშირდა; მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზებს დამოუკიდებლად განსავითარებლად თითქმის ყველა პირობა ჰქონდათ შექმნილი, “აფხაზეთის სსრ”-მ ვერ გაამართლა, რადგან აფხაზთა განთავისუფლება ბოლშევიკების მიზანი არ ყოფილა. მიუხედავად ამისა, XX საუკუნის 20-იან წლებში “ნაციონალიზაციის” პოლიტიკამ, რომელიც კრემლში შემუშავებულ სეპარატისტულ იდეებს ემყარებოდა, აფხაზეთში ცხოვრების ყველა სფერო მოიცვა; ამავდროულად, კრემლის მესვეურების უშუალო კონტროლით, ამ უძველესი ქართული მხარის ისტორიის გაყალბება დაიწყო.
საინტერესოა, რომ ბოლშევიკებმა აფხაზეთის ისტორიის სრული კურსის დაწერა დიმიტრი გულიას მიანდვეს, რაც მორიგი პროვოკაცია იყო – გულია სეპარატისტულ იდეებს არ იზიარებდა, არც ქართველებს მიიჩნევდა აფხაზეთში გვიან ჩამოსულებად, მაგრამ ოფიციალური იდეოლოგიის უარყოფაც არ შეეძლო და შესაბამისად, ყველაფერი ისე უნდა დაეწერა, როგორც უბრძანებდნენ. კრემლში ვარაუდობდნენ, რომ თუ აფხაზური მწერლობის მამა მათ ბრძანებას ზედმიწევნით შეასრულებდა, მაშინ უბრალო აფხაზებიც მიბაძავდნენ მას და აფხაზეთი საბოლოოდ მოწყდებოდა ქართულ სამყაროს; ამასთან, დიმიტრი გულია ქართველთა თვალში ყოველგვარ პატივისცემას დაჰკარგავდა, რაც აფხაზ-ქართველთა დაპირისპირებისათვის მეტად ხელსაყრელი უნდა ყოფილიყო.

მით უმეტეს, რომ იმხანად დიმიტრი გულია თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, ივ. ჟავახიშვილის მიწვევით, აფხაზურ ენაში ლექციებს კითხულობდა.
“აფხაზეთის ისტორია” დიმიტრი გულიამ სწორედ ისე დაწერა, როგორც “ზემოდან” იყო ნაბრძანები – 1925 წელს გამოცემულ ამ წიგნში ისტორიული ფაქტები უაღრესად დამახინჯებულია; აფხაზებზე ნათქვამია, რომ მათ მსოფლიოში უძველესი ცივილიზაცია და ანბანი ჰქონდათ, რომელიც დროთა განმავლობაში დაკარგეს. ქართველებთან მათ ნათესაობასა და საერთო წარსულზე თითქმის არაფერია ნათქვამი; სამაგიეროდ, დიმიტრი გულია ცდილობს დაამტკიცოს, რომ აფხაზები წინა აზიის უძველეს მოსახლეთა – ხეთთა შთამომავლები არიან; აფხაზური ლიტერატურის მამა აფხაზებად მიიჩნევს კოლხებსაც.
აღსანიშნავია, რომ 1951 წელს, როცა საბჭოთა კავშირში სტალინის სახელი ქუხდა და “ნაციონალიზაციის” ავბედითი პოლიტიკა უკვე ისტორიის ჩაბარებოდა, დიმიტრი გულიამ გამოსცა პატარა ბროშურა სათაურით: “ჩემი წიგნის – “აფხაზეთის ისტორიის” – თაობაზე”, რომელშიც განმარტავს, რომ 1925 წელს მან რიგი ისტორიული ფაქტები “ვერ გაითვალისწინა”: “აფხაზეთი ყოველთვის საქართველოს განუყოფელი ნაწილი იყო და აფხაზები ქართველებთან ერთად იღწვოდნენ მისი ძლიერებისათვის… სამწუხაროდ, ჩვენ დღემდე არ მოგვეპოვება აფხაზეთის ისტორიის სახელმძღვანელო, რომელშიც წარსული დაწვრილებით, დოკუმენტებზე დაყრდნობით იქნება აღწერილი. რიგი ფაქტების სრულად გათვალისწინება ვერც მე შევძელი, რის გამოც წიგნი არასრული გამომივიდა და მან სხვა მკვლევრებიც შეცდომაში შეიყვანა” – წერს დიმიტრი გულია. აღსანიშნავია, რომ მისი გულწრფელი აღიარების მიუხედავად, ამ პატარა ბროშურისთვის ყურადღება აღარავის მიუქცევია.

მიხეილ ლაბაძე