იუნკერ მიხეილ დადიანის მოგონებები 1918-1921 წლების საქართველოს არმიაზე.

იუნკერ მიხეილ დადიანის მოგონებები

იუნკერ მიხეილ დადიანის მოგონებები 1918-1921 წლების საქართველოს არმიაზე.
მასალა მოამზადა და მოგვაწოდა ისტორიკოსმა და პოლიტოლოგმა გიორგი მამულიამ!

რაც მახსოვს

1917 წლის 6 მარტს გავრცელდა ხმა, რომ ნიკოლოზ II გადადგა ტახტიდან. პეტროგრად-მოსკოვში რევოლუცია მძვინვარებს. მაშინ ნოსირში ბრძანდებოდა ბაბუა გიორგი შარვაშიძე. მამაჩემი თავის მოგონებებში წერს: სენაკიდან დაბრუნებული, შევედი ბიძია გიორგის ოთახში და მოვახსენე სენაკში გაგონილი ამბავი რევოლუციის შესახებ. ეს მოხუცი კაცი წამოიჭრა ადგილიდან, წელში გასწორდა, პირჯვარი გადაიწერა და დინჯად წარმოსთქვა: “მადლობას გწირავ უფალო, რომ ჩემი ქვეყნის დამმხობის დამხობას მომასწარიო”. ბაბუა გიორგი ისეთი ქართველი პატრიოტი იყო, რომ ის აფხაზეთს არ გულისხმობდა, არამედ მთელ საქართველოს, როდესაც სთქვა: “ჩემი ქვეყნის დამმხობის დამხობას მომასწარიო”.

ცხენოსანი ასეული

იმ წელს მე-8 კლასში გადავედი. ზაფხული ნოსირში გავატარე და სექტემბერში თბილისში ჩამოვედი სწავლის გასაგრძელებლად. მაგრამ გიმნაზიაში დიდ ხანს არ დავრჩენილვარ. დაიწყო ქართული სამხედრო ნაწილების შედგენა და მეც ჩავირიცხე დათიკო მიქელაძის ცხენოსან ასეულში, რომელიც იდგა ნამესტნიკის “კონვიოს” ყაზარმებში, ერმოლოვის ქუჩაზე. ვარჯიშობას ვაწარმოებდით სობორის ეზოში და სროლაში ვარჯიშობას ვაკეზე. 1918 წლის გაზაფხულზე ჩვენი ასეული გაგზავნეს ლეჩხუმში, სადაც ქუთაისელი დალაქის მორჩილაძის მეთაურობით აჯანყებულებმა (რომელნიც თავის თავს “ბოლშევიკებს” უწოდებდნენ) გვარდიის ათასეულს იარაღი აჰყარეს და ორი ზარბაზანი ჩაიგდეს ხელში. ამ ათასეულიდან ერთი ასეული კვლავ შედგა და ჩვენთან ერთად დევნიდა მორჩილაძის რაზმს, რომელშიც სულ ოთხმოცამდე კაცი ირიცხებოდა. მორჩილაძის რაზმთან მოგვიხდა სულ ორი ან სამი შეტაკება. ერთ-ერთი შეტაკების დროს რვა კაცი ავიყვანეთ ტყვედ, მათ შორის ორი ძმა ობელიძეები, წარმოსადეგი ვაჟკაცები, გიორგის ჯვრებითა და მედლებით დაჯილდოვებულნი რუსულ ჯარში, რომლებიც სახელდახელოდ შედგენილმა საველე სასამართლომ გაასამართლა და დახვრეტა მიუსაჯა. სასამართლოში შედიოდა მამაჩემიც, რომელიც ოფიცრად იყო ჩვენს ასეულში. სასამართლოს თავმჯდომარე იყო პოლკოვნიკი ზაქარიაძე, რომელთანაც არც ხვეწნამ და არც დარწმუნებამ არ გაჭრა, რომ ხალხი არ დაეხვრიტათ. განაჩენი სისრულეში მოიყვანეს გვარდიელებმა. მამაჩემს შელაპარაკებაც კი მოუხდა ზაქარიაძესთან მათი დახვრეტი შესახებ და ალბათ ეს იყო მიზეზი ჩვენი ასეულის დაშლის, რომლის ნაწილი და მასთან ერთად მეც, მოვხვდით ილიკო მამულაიშვილის ცხენოსან ასეულში. მამულაიშვილი იყო ძალიან კარგი ოფიცერი რუსული კავალერიიდან და ძალიან კარგადაც მეთაურობდა ასეულს. სულ რამოდენიმე ასეული მზად იყო ფრონტზე გასასვლელად და კიდევაც გაგვაგზავნეს ახალციხის ფრონტზე, სადაც თურქები გვიტევდნენ. ცხენები დაჭედილი გვყავდა ჩვენებური (არაბული) ნალებით, რაც ძალიან აფერხებდა ჩვენს მოქმედებას ცხენდაცხენ, მკაცრი ზამთრის გამო. ფრონტის სარდლად დანიშნული იყო გენერალი ჯიჯიხია, რომელიც ახალი დაბრუნებული იყო ტყვეობიდან. ერთხელ ჯიჯიხიამ მოჭრა მარხილი ჩვენს მონაკვეთზე, სადაც თურქები უტევდნენ, და უბრძანა მამულაიშვილს ცხენოსან წყობილებაში შეეტია მაღლობისაკენ, რომლებიც თურქებს დაკავებული ჰქონდათ. მაღლობი გაყინული იყო წვიმის შემდეგ და სარკესავით სლიპი. მამულაიშვილმა გენერალს მოახსენა, რომ ცხენდაცხენ შეუძლებელია შეტევა, რადგან ცხენები არაბული ნალებით არის დაჭედილი და მთელი ხალხი დამეხოცებაო. მაგრამ ჯიჯიხია თავისაზე იდგა. მოითხოვდა ცხენებით შეტევას. მაშინ ჯიჯიხიამ მამულაიშვილი გადააყენა უფროსობიდან და მის ნაცვლად ნესტორ ლოლუას უბრძანა შეტევაზე გადასვლა. ნესტორ ლოლუა ძველი, გამოცდილი ოფიცერი იყო, თერთმეტი ჭრილობა ჰქონდა მიღებული ომში და იმანაც იმგვარადვე მოახსენა ჯიჯიხიას, როგორც მამულაიშვილმა, ნება მომეცით ქვეითად შევუტიო მაღლობსო. შემდეგმა ორმა ოფიცერმა (გაქართველებულმა პოლონელმა სპლავსკიმ და ლეიტენანტმა კანდელაკმა), იგივე გაიმეორეს და ისინიც გადააყენა გენერალმა და უბრძანა, რომ ბორჯომში გამოცხადებულიყვნენ მის შტაბში. მე მაშინ ასეულის ვახმისტრი ვიყავი. დამიძახა და მითხრა, დაიცადეთ აქ და ეხლავ გამოგიგზავნით ოფიცრებს და მათ ბრძანებას დაემორჩილეთო. მართლაც, მოკლე ხანში, მოვიდნენ მარხილით დაპირებული ოფიცრები. ერთი მათგანი იყო აკაკი კვიტაიშვილი, – კარგად ცნობილი ქართულ ემიგრაციაში, მეორეს გვარი არ მახსოვს. ალბათ გენერალი მიხვდა, რომ ცხენოსან წყობილებაში შეუძლებელი იყო მაღლობის აღება და ამიტომ კვიტაიშვილისათვის უბრძანებია ქვეითად გადასვლა იერიშზე. ამასობაში შემოგვაღამდა და შეტევა დილისათვის გადავდეთ. თურქების მხრიდან ძალიან სუსტი სროლა მოისმოდა და არც წინ იწევდნენ. დილით ქვეითად შევუტიეთ, სულ მოკლე ხანში მაღლობი ავიღეთ. მაღლობზე ყოფილა სულ ერთი ოცეული თურქების, რომლებმაც სუსტი და მოკლე წინააღმდეგობის შემდეგ მაღლობი დასცალეს. მთელი ეს დავიდარაბა ატყდა ასკერების ერთი ოცეულის გამო. ჩვენ ამ შეტევის დროს სულ ერთი კაცი დაგვეჭრა მსუბუქად, მაშინ, როდესაც ცხენდაცხენ შეტევა, ალბათ მესამედ ასეულს მაინც იმსხვერპლებდა. ამის შემდეგაც ვერ გამოიჩინა ჯიჯიხიამ სარდლობის დიდი ნიჭი და რამოდენიმე მსგავსი შეცდომის შემდეგ ის სარდლობიდან გენერალმა კვინიტაძემ გადააყენა და მის მაგიერ გენერალი მაზნიაშვილი დანიშნა, ვერც გენერალ მაზნიაშვილის დანიშვნამ გვიშველა. თურქებმა დაიწყეს შეტევა, ახალციხე აიღეს და ქართული ნაწილები იძულებულნი იყვნენ უდე-აწყურის ხაზამდე დაბრუნებულიყვნენ და იქ გამაგრებულიყვნენ. მალე თვით გენერალმა კვინიტაძემ აიღო ხელში ახალციხის ფრონტის სარდლობა, მოახდინა ჯარის გადაჯგუფება, რომელიც, მცირე გამონაკლისის გარდა, საქართველოშივე იყო შედგენილი გერმანელი კოლონისტებისაგან, რომლებიც დიდ დახმარებას უწევდნენ საქართველოს ყოველმხრივ. საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადება, იყო შედეგი გერმანელების ზეწოლის, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობა გამოეცხადებია.
ვინაიდან მამულაიშვილის ასეული მიავლინეს პირველ ცხენოსან პოლკში და ოთხივე ოფიცერი ჯიჯიხიამ პასუხისგებაში მისცა, მე შვებულება ავიღე და ქუთაისში წავედი, სადაც მთელი ჩვენი ოჯახი გადმოსახლდა ნოსირიდან. ვცხოვრობდით ჯიბო იაშვილის (პოეტ პაოლოს მამის) სახლში, კაზაკოვის ქუჩაზე. ის ზაფხული ქუთაისში გავატარე და შემოდგომას ისევ თბილისში დავბრუნდი და ისევ მამულაიშვილის ასეულში ჩავირიცხე, რომელიც სამხედრო სასამართლომ გაამართლა დანარჩენ სამ ოფიცერთან ერთად და რომელმაც თავისი ასეული უკან დაიბრუნა.

ომი სომხებთან

მალე დაიწყო ომი სომხებთან. ეს იყო ნამდვილი კომედია. სომხები თავისუფლად დადიოდნენ თბილისში და ქუჩაში შეხვედრილ ქართველ ჯარისკაცებს ეკითხებოდნენ ფრონტის ამბავს, ვაჭრობდნენ თავისუფლად და ვინ იცის რამდენ მამაძაღლობას ჩადიოდნენ ქართველების წინააღმდეგ. ჩვენი ასეული შულავერის მიმართულებით გაგზავნეს. მე უკვე გზაში არ ვგრძნობდი თავს კარგად და შულავერში რომ ჩავედი, მაგრად ავად გავხდი „ისპანკით“, რომელიც მაშინ ძლიერ მძვინვარებდა საქართველოში. მამულაიშვილმა მომხსნა ოცეულის მეთაურობიდან და თბილისში გამაგზავნა მოსარჩენად. მე საავადმყოფოში წასვლის ნაცვლად ნავთლუღის ყაზარმებში წავედი, სადაც ასეულის სადგომი იყო. იმ ყაზარმებში სახელდახელოდ სდგებოდა ქართული ნაწილები ფრონტზე გასაგზავნად. გავიგე, რომ აქვე იმყოფება სამხედრო ექიმი დათიკო ფაღავა, რომელიც ბავშვობიდანვე მიცნობდა და გავაგზავნე ჯარისკაცი მის მოსაყვანად. დათიკომ გამსინჯა და რაღაც წამალი მომცა, „ამის მეტი არაფერი მაქვსო“ – მითხრა. მერეც რამდენჯერმე მოვიდა და მინახულა. ორი კვირა ვიყავი ავად, რის შემდეგ ფრონტზე არ წავსულვარ. ასე რომ, სომხებთან ომში მონაწილეობა არ მიმიღია. ამ ომის დამთავრების შემდეგ მამულაიშვილის ასეული ისევ დაიშალა. ერთი ნაწილი პირველ ცხენოსან პოლკში მიავლინეს, მეორე ნაწილი კი სადღაც სხვაგან. მე ისევ ქუთაისში წავედი, რადგან “ისპანკამ” ძალიან დამასუსტა და მოსვენება მჭირდებოდა.

სამხედრო სკოლა

1919 წლის სექტემბერში დაარსდა ქართული სამხედრო სკოლა. მამაჩემმა ხუმრობით მითხრა: “შენგან, როგორც ვხედავ, მეცნიერი არ გამოვა და ჯობია სამხედრო სასწავლებელში წახვიდეო”. მეც დაუყოვნებლივ წავედი თბილისში და გამოვცხადდი მაიორ ნესტორ გარდაფხაძესთან, რომელიც იყო იუნკერთა გუნდის უფროსი. გარდაფხაძემ ჩამრიცხა სკოლაში და იმ დღიდან შევუდექი ახალ და ნამდვილ სამხედრო ცხოვრებას. პირველ კურსზე ვიყავით 76 იუნკერი. გუნდი გაყოფილი იყო სამ განყოფილებად. პირველი განყოფილების ინსტრუქტორი იყო ლეიტენანტი ჩაჩუა, მეორე განყოფილების, – კაპიტანი ხოშტარია, მესამესი, – კაპიტანი შავდია. ესენი იყვნენ პოლკოვნიკ ჩხეიძის მიერ შერჩეული, მართლაც რომ შესანიშნავი ოფიცრები და ინსტრუქტორები. პირველი წელი ყველა იუნკერი ერთსა და იგივე გაწვრთნას გადიოდა. მაშინვე შევუდექით გაწვრთნას და ვარჯიშობას. გუნდის უფროსი გარდაფხაძე იყო მეტად მკაცრი და სულ პატარა რამეზე უშვებულებოდ სტოვებდა ხოლმე იუნკრებს. ვინაიდან იუნკრების უმეტესობა უკვე ნამსახური იყო ქართულ ეროვნულ ჯარში, ამიტომ 1920 წლის მაისისათვის იუნკერთა გუნდი უკვე კარგად გაწვრთნილ ერთეულს წარმოადგენდა. გარდა იუნკერთა გუნდისა, სამხედრო სკოლა შეიცავდა ნაცვალთა ათასეულს, რომელიც შესდგებოდა სამი ქვეითთა ასეულისაგან, ერთი სანაპირო და ერთი ტყვიამფრქვევთა ასეულებისაგან და ერთი ცხენოსანი ოცეულისაგან. აქედან უნდა გამოსულიყვნენ ნაცვლები (უნტერ-ოფიცრები), რომლებიც სკოლის დამთავრების შემდეგ სხვადასხვა ნაწილებში უნდა გაეგზავნათ უნტერ-ოფიცრებად. ათასეულის შემადგენლობა მართლაც რომ საუკეთესო იყო. უმეტესობა უკვე ნამსახური იყო როგორც რუსულ ჯარში, ისე ქართულ ნაწილებშიც. მრავალი მათგანი სამხედრო ნაწილებიდან იყვნენ გამოგზავნილი სკოლის დასამთავრებლად. რომ დასცლოდა საქართველოს, მართლაც რომ ქართულ სამხედრო სკოლაში გაწვრთნილი ოფიცრებისა და უნტერ-ოფიცრების კარგი კადრი ეყოლებოდა.
1919-20 წლის ზამთარი ინტენსიურ სწავლა-ვარჯიშობაში გავატარეთ. 1920 წლის გაზაფხულზე, სახელდობრ პირველი მაისის ღამეს, კომუნისტებმა გადატრიალების მოხდენა სცადეს საქართველოში და ამ მიზნით სამხედრო სკოლაზე თავდასხმა მოახდინეს. ეს ეპიზოდი დაწვრილებით მაქვს აღწერილი და მას მთლიანად ჩავრთავ ამ მოგონებაში, რადგან ის გადაცემული იყო რადიო „ამერიკის ხმის“ მიერ და „კავკასიონშიც“ დაბეჭდილი. თავდასხმის მარცხით დამთავრებიდან ათი დღის შემდეგ, სკოლა ლაგოდეხში გაგზავნეს, რადგან იქედან მოვიდა ცნობა, რომ მეოთხე ქვეითთა ათასეული აჯანყდა და ბოლშევიკებს მიემხრო. ყოფილ ზაქათალის მაზრაში ბოლშევიკები დიდ აქტივობას აწარმოებდნენ და აუარება ფულს აბანდებდნენ ჯარისკაცებსა და გვარდიელებს შორის. ბოლშევიკების მიერ გაბრიყვებულმა მცირე ჯგუფმა დაიწყო აჯანყება და მალე ათასეულის უმეტესობაც გადაიბირა თავის მხარეს. საბედნიეროდ, ისე დამთავრდა ეს გამოსვლა, რომ მსხვერპლი არ ყოფილა არც ერთ მხარეზე. იუნკერი ს. კობიაშვილი და მე, სკოლის ცხენოსან ასეულში ვიყავით მივლინებული ამ ოპერაციის დროს. დაპატიმრებული და სამხედრო სასამართლოს მიერ გასამართლებული თერთმეტი კაცი, ვინმე მაისურაძის მეთაურობით, გვარდიელებმა დახვრიტეს მეორე დღესვე. მაისურაძეს აღმოაჩნდა აუარება ფული, მიცემული ბოლშევიკების მიერ, ბევრი ოქროს ხუთმანეთიანები და ქაღალდის ფულიც.
ამ გამოსვლის ლიკვიდაციის შემდეგ, სკოლა თბილისში დაბრუნდა. მაგრამ დიდი დრო არ გასულა და ისევ ფრონტზე გაგვაგზავნეს, რადგან ბოლშევიკებმა შემოგვიტიეს აზერბაიჯანიდან. სკოლამ პოზიცია დაიკავა კირპილის ხაზზე (ბორჩალოს მაზრა), მაგრამ ბრძოლები არ შეგვხვედრია, ვინაიდან ქართული ჯარის რამოდენიმე გამარჯვების შემდეგ, ბოლშევიკებმა შეტევა შეწყვიტეს და ზავი ჩამოვარდა ჩვენს სასარგებლოდ. ამ დროს მოსკოვში იმყოფებოდა საქართველოს დიპლომატიური მისია გ. ურატაძის მეთაურობით, რომელმაც მიაღწია საბჭოთა კავშირის მიერ საქართველოს დამოუკიდებლობის ცნობას და თავდაუსხმელობის პაქტის შეკვრას. მალე უკან დავბრუნდით თბილისში და აგვისტოს პირველ რიცხვებში იუნკრები საზაფხულო არდადეგებზე დაგვითხოვეს.
პირველ სექტემბერს დაიწყო მეორე კურსისათვის იუნკრების მიღება. მეორე კურსზე დაახლოებით 150 იუნკერი ჩაირიცხა. ასეთი დიდი რაოდენობის ახალგაზრდათა სკოლაში ჩაწერა უნდა მიეწეროს იმას, რომ სკოლა გამოირჩეოდა სხვა სამხედრო ნაწილებისაგან თავისი გაწვრთნით, დისციპლინით, კარგი სახელით. სულ რამოდენიმე იუნკერმა დაანება თავი სასწავლებელს მეორე კურსიდან. ვერ გაუძლეს მკაცრ სამხედრო რეჟიმს და ინტენსიურ ვარჯიშობას. კარგიც ქნეს, რადგან არც ერთი მათგანი ოფიცრად არ გამოდგებოდა. იყვნენ ლაზღანდარა ბიჭები, არაფრის მაქნისი და შედარებით სხვებთან უსწავლელნიც. ნოემბერში ნაცვალთა ათასეულის კურსი დამთავრდა და ნაცვლები სხვადასხვა ერთეულებში გაგზავნეს და იმათ ნაცვლად ახლები მიიყვანეს სკოლაში. ახლად მოსულ ჯარისკაცებს იუნკრები ვავარჯიშებდით, ასე რომ იუნკრებს საშუალება ეძლეოდათ პრაქტიკულად ევარჯიშებიათ ჯარისკაცები, სანამ ოფიცრები გახდებოდნენ. ეს მეთოდი ძალიან მიზანშეწონილი გამოდგა, რაც შემდეგში ტაბახმელაზე დამტკიცდა. იუნკრები და ჯარისკაცები შეეჩვივნენ ერთმანეთს, ერთად ვარჯიშობდნენ და მათ შორის არ იყო ნაპრალი, როგორიც ახასიათებდა რუსულ ჯარს. უფროსი კურსი დანაწილდა სპეციალურ დარგებად: 15 იუნკერი საარტილერიო დარგში, 10 საინჟინრო და 5 ცხენოსან დარგში. იუნკრების დანაწილება მოხდა სწავლის ნიშნებისდა მიხედვით. ვინაიდან ცხენოსან ჯარში მსურველები ბევრი იყო, ამიტომ ცხენოსან დარგში მოხვედრა დიდ კონკურენციასთან იყო დაკავშირებული. ნიშნების მიხედვით ცხენოსნებში მოვხვდით შემდეგი იუნკერები: სერგო მიქაძე – პირველი, მიტო ლაღიძე – მეორე, ვანო ვაჩნაძე – მესამე, მე – მეოთხე და ფარნაოზ ნაცვლიშვილი – მეხუთე. ჩვენი კურსის ოფიცერი იყო კაპიტანი გიორგი სულხანიშვილი, ტვერის დრაგუნთა პოლკის ყოფილი ოფიცერი, რომელსაც დამთავრებული ჰქონდა ცხენოსან ოფიცერთა საგანგებო სკოლა. ცხენები მაინცდამაინც კარგი არ გვყავდა. დაპირებული გვქონდა უკეთესი ცხენები, მაგრამ ამ დაპირების შესრულებას ვეღარ მოვესწარით. დანარჩენი ორმოცდაათი იუნკერი ქვეითთა ჯარის ოფიცრები უნდა გამოსულიყვნენ. ორკვირიანი საშობაო არდადეგების შემდეგ ისევ ინტენსიურ ვარჯიშობას შევუდექით.

ომი კომუნისტურ რუსეთთან

დადგა თებერვალი. ამ თვის თერთმეტს სკოლის უფროსის თანაშემწემ, პოლკოვნიკმა ჩხეიძემ, მოედანზე მოვარჯიშე იუნკერები შეგვაგროვა და შემდეგი გამოგვიცხადა: წუხელ, რუსული წითელი ჯარი თავს დაესხა ხრამის ხიდთან განლაგებულ ჩვენს ორ ათასეულს, იარაღი აჰყარა მათ და განაგრძობს სამხედრო ოპერაციებს ომის გამოუცხადებლად. შესაძლებელია ისიც, რომ უფროსი კურსის იუნკერები ოფიცრობას მიიღებენ და სხვადასხვა ნაწილში იქნებიან გაგზავნილნი, ხოლო უმცროსი კურსის იუნკერები ნაცვალთა ათასეულში დანაწილდებიან, ათეულების და ოცეულების უფროსებად. ეს არ მოხდა და იუნკერები დასტოვეს, როგორც იუნკერთა გუნდი ნაცვალთა ათასეულთან ერთად. თუმცა ფრონტზე გასვლის ბრძანება ჯერ მოსული არ იყო, პოლკოვნიკი ჩხეიძე მაინც შეუდგა მზადებას და თადარიგს.

18 თებერვალს მტერი შემოიჭრა საღანლუღის ნაკვეთზე, მაგრამ წინსვლა ვერ შესძლო, რადგან ის სასტიკად დამარცხდა სადარაჯო ათასეულის მედგარი წინააღმდეგობის და ვ. გოგუაძის ჯავშნოსანი მატარებლის გამბედავი მოქმედების შედეგად. წინა დღით მთავარსარდლათ ახლად დანიშნულმა გენერალმა კვინიტაძემ სკოლის უფროსს, გენერალ ანდრონიკაშვილს, უბრძანა სამხედრო სკოლა მთელი თავისი შემადგენლობით ფრონტზე გასულიყო. გენერალმა ანდრონიკაშვილმა ბრძანების მიღებისთანავე სკოლის მომზადება სალაშქროთ პოლკოვნიკ ჩხეიძეს ჩააბარა, თვითონ კი წინდაწინ გაეშურა ტაბახმელა-კოჯორის ხაზზე. 18 თებერვალს სამხედრო სკოლა, ახლად მოწვეულ ჯარისკაცებისაგან შემდგარ ნაცვალთა ათასეულთან ერთად ფრონტზე გავიდა და დაიკავა შვიდი კილომეტრის სიგრძის ფრონტი.
სკოლას ეკავა 1914 წელს გათხრილი სანგრები, რომელიც წინასწარ იყო მომზადებული ქემალ ფაშის ჯარის წინააღმდეგ, რომელიც სერიოზულად დაემუქრა თბილისს, რადგან კარკლისი უკვე დაიკავა. სანგრები საშინელ მდგომარეობაში იყო. ნიაღვრებისაგან ჩარეცხილი სანგრები ძალიან ცოტა მფარველობას უწევდნენ მსროლელებს. დიდი განსხვავება არ იყო, შიგ ვიჯექით თუ ტრიალ მინდორზე ვიწექით. მიუხედავად ამისა, სკოლა ამ სანგრებში განაწილდა. ღამემ მშვიდობიანათ ჩაიარა, მხოლოდ ასასების კანტი-კუნტი სროლა გაისმოდა. ტაბახმელის ლაბორატორიასთან იდგა მაიორ ბუხუტაშვილის ბატარეა, სკოლის ნაცვალთა შემადგენლობით. იუნკერთა გუნდის უფროსი მაიორი ა. ანანიაშვილი და კაპიტანი შავდია ცხენზე მჯდომ პოლკოვნიკ ჩხეიძეს ელაპარაკებოდნენ და ხელით რაღაცას აჩვენებდენ მას, როდესაც გაისმა ერთადერთი გასროლა და მაიორი ანანიაშვილი იქვე დაეცა მკვდარი. ამგვარად ის გახდა სამხედრო სკოლიდან პირველი მსხვერპლი. ცხრამეტს მხოლოდ კანტი-კუნტი სროლა გაისმოდა. წითელი ჯარი ნელ-ნელა მოიწევდა წინ, მაგრამ საგრძნობ შედეგებს ვერ აღწევდა სამხედრო სკოლის მედგარი წინააღმდეგობის გამო. ასე გაგრძელდა ოცდაერთ და ოცდაორ თებერვალს. ოცდაორს დილიდანვე დაიწყეს წითლებმა ძლიერი არტილერიის ცეცხლი. აშკარა იყო, რომ შეტევისთვის ემზადებოდნენ. ვინაიდან ხევებითა და ბუჩქებით დაფარული არემარე აძნელებდა ჩვენი საინჟინრო ერთეულისათვის ტელეფონის ხაზების გაყვანას, ჩვენ, – ხუთ ცხენოსან იუნკერს, – მოსვენება არ გვქონდა. წამდაუწუმ გვაგზავნიდნენ ხან ერთ ასეულში და ხან მეორეში. გარდა ამისა, ვინაიდან, როგორც მოსალოდნელი იყო, წითლებმა მრავალრიცხოვანი ჯარით შეტევა დაიწყეს, ჩვენ, ცხენოსან იუნკრებს, ხშირად გვიხდებოდა სანგრებში მჯდომი იუნკრებისათვის ვაზნების მიწოდება. მძიმე ყუთები ვაზნებით რაც შეიძლება ახლოს უნდა მიგვეტანა ცხენით სანგრებამდე, და, დაქვეითების შემდეგ, – მებრძოლებისათვის გადაგვეცა. მიუხედავად იმისა, რომ ასეთ შემთხვევაში წითლები ძლიერი ცეცხლით გვიმასპინძლდებოდნენ, ცხენოსნებს მსხვერპლი არ გვყოლია.
ჩემი სკოლის ამხანაგს, პოლკოვნიკ კუკური თოხაძეს, 22 თებერვლის ბრძოლა გამოეპარა თავის სიტყვაში, რომელიც მას ქართულ სათვისტომოში წარმოუთქვამს, ტაბახმელის ბრძოლებთან დაკავშირებით. სწორედ ამ დღეს ამოვიდა ტაბახმელაზე მოწყალების და მარო მაყაშვილი, რომელიც იქვე შტაბის აივანზე იდგა და სრულიად დამშვიდებული უსმენდა არტილერიის ყუმბარების აფეთქებას, რომლებიც სულ ახლოს ეცემოდნენ შტაბთან. სჩანდა, რომ მათ სწორედ ის დუქანი ჰქონდათ მიზანში ამოღებული, სადაც გენერალ ანდრონიკაშვილის შტაბი იყო. პოლკოვნიკი ჩხეიძე გამოვიდა შტაბიდან და დაინახა მარო, რომელსაც მე ველაპარაკებოდი; უთხრა მას ახლავე დაბრუნებულიყო თბილისში. მარო ჩაჯდა სასანიტარო ორთვალაში და თბილისისაკენ დაეშვა, სულ ნახევარი კილომეტრი არ ჰქონდა გავლილი, რომ მტრის ყუმბარა ორთვალას მოხვდა და მარო იმსხვერპლა. ორთვალას წამყვანი კი, მძიმედ დაჭრილი, თბილისის საავადმყოფოში გააქანეს, მაგრამ გზაში გარდაიცვალა. მარო იყო პოეტ და საზოგადო მოღვაწის, – კოტე მაყაშვილის ქალიშვილი, სწავლობდა სათავადაზნაურო სასწავლებლის ქალთა სკოლაში და იქედან ვიცნობდი. ოცდაორ თებერვალს იყო აგრეთვე მოკლული კაპიტანი თოიძე, იუნკერი ახვლედიანი და იუნკერი გეთია.
იუნკერთა მეორე ოცეული, ტაბახმელიდან ერთი კილომეტრის მანძილზე მდებარე სოფელ შვინდისში ისვენებდა. პოლკოვნიკმა ჩხეიძემ მიბრძანა, რაც შეიძლება ჩქარა ჩავსულიყავი შვინდისში და მეორე ოცეული ამომეყვანა. ჭენებით ჩავედი სოფელში და მეორე ოცეულს ბრძანება გადავეცი. იუნკერები დაქანცულები იყვნენ, ერთი შენობის აივანზე ზოგი მათგანი სთვლემდა, ზოგიც წამოწოლილი იყო და ისეთ შტაბეჭდილებას ახდენდა, რომ ვერ შესძლებდენ ერთი კილომეტრის გავლას და შემდეგ ბრძოლაში ჩაბმას. მაგრამ ბრძანების მიღებისთანავე ფეხზე წამოიჭრენ და აღმართს შეუდგნენ. მეორე ოცეული ჩხეიძემ კოჯორისაკენ გაგზავნა, რომელიც უკვე წითლების ხელში იყო. კოჯორს აგრეთვე უტევდა თბილისის ფუნიკულიორის გზით ამოსული ბათუმის გვარდიის ათასეული, ვ. ჯუღელის მეთაურობით. ეს შეტევა ჩვენი გამარჯვებით დამთავრდა. მაგრამ იუნკერთა მეორე ოცეული ფაქტიურად აღარ არსებობდა. ამ ბრძოლაში დაეცა კაპიტანი თოიძე და თორმეტი იუნკერი მოკლულ-დაჭრილებით.
იმავე დროს რუსები გაშმაგებით უტევდნენ ტაბახმელის სანგრებს, მაგრამ ვერ გასტეხეს იუნკრებისა და ნაცვალთა ათასეულის ჯარისკაცთა მედგარი წინააღმდეგობა. აქ უნდა ავღნიშნო ერთი გარემოება: როგორც ოფიცრებს, ისე უფროსი კურსის იუნკრებს ვერ წარმოგვედგინა, თუ როგორ იბრძოლებდნენ ნაცვალთა ათასეულში ახლად მოწვეული ჯარისკაცები, რომლებსაც სროლაში ვარჯიშობაც კი არ ჰქონდათ გავლილი. მათი გაწვრთნა იყო ჩვეულებრივი, აუჩქარებელი, მშვიდობიანი დროის პროგრამისდა მიხედვით. ასე რომ, შეიძლება ითქვას, რომ მათ ელემენტარული გაწვრთნაც კი არ ჰქონდათ მიღებული, მაგრამ უნდა ითქვას, რომ ნაცვალთა ათასეული იუნკრებზე ნაკლებად არ იბრძოდა. ამას უნდა ვუმადლოდეთ ოფიცერთა შემადგენლობას, რომელიც შერჩეული იყო სკოლის უფროსისა და მისი თანაშემწის მიერ. გარდა ამისა, იყო კიდევ ერთი ფაქტორი, – ჯარისკაცების სიამაყე იუნკრებს არ ჩამორჩენილიყვნენ, რომ მათი თანასწორნი ყოფილიყვნენ.
ოცდასამ თებერვალს შედარებით სიმშვიდე სუფევდა ჩვენს მონაკვეთზე. წინა დღით, ცხენოსან იუნკრებს მოგვემატა იუნკერი ს. კობიაშვილი, რომელიც გაგზავნილი იყო ბათუმში, საბჭოთა კავშირის დიპლომატიური მისიის გასაცილებლად. სხვათაშორის, მან საინტერესო ამბავი მიამბო ამ მგზავრობის შესახებ. სადგურ ხაშურში, მთელი მისიისა და მათი მხლებელთათვის, სადილი იყო გამზადებული. სადგურზე მყოფმა ხალხმა, როდესაც გაიგო, რომ მატარებლით საბჭოთა დიპლომატები მიდიან, ძალიან მტრული დემონსტრაცია მოაწყვეს მათ წინააღმდეგ. მდგომარეობა ისე გამწვავდა, რომ დიპლომატები დიდ ხანს არ გადმოსულან მატარებლიდან. დემონსტრანტები ვიღაცეებმა დაამშვიდეს და მხოლოდ ამის შემდეგ შესძლეს წითლებმა მატარებლიდან გადმოსვლა და სადილის მირთმევა. აი, კიდევ ერთი მაგალითი, თუ რა მტრულად იყვნენ განწყობილნი ქართველები წითლების მიმართ. იქ კი, საბჭოთა საქართველოში, ახალგაზრდებს ასწავლიან, რომ ქართველი ხალხი იტანჯებოდა მენშევიკების ბატონობის ქვეშ და მოუთმენლად მოელოდა ბოლშევიკების შემოსვლას.
კარგად დაბნელებული იყო, როდესაც პოლკოვნიკმა ჩხეიძემ მეოთხე ათასეულში გამგზავნა და თან წერილობითი ბრძანება გამატანა, რომელიც უნდა გადამეცა მაიორ ელიზბარ შარვაშიძისათვის. შუა გზა გავლილი მქონდა, როცა შემომესმა ცხენების სვლის ხმა. ცხენი გავაჩერე, ცოტა არ იყოს შევკრთი. გავიფიქრე: “ნუ თუ რუსები არიან”? მაგრამ ბევრი დრო აღარ იყო, მოვიმარჯვე მამაჩემის ნაჩუქარი ნაგანი და რუსულად დავუძახე: – “კტო იდიოტ”? პასუხათ მივიღე: – “ბორჩალინცი”. ეს იყო ბორჩალოელი თათრების ცხენოსანი ოცეული ა. ედიგაროვის მეთაურობით. მან მკითხა, თუ სად იყო გენერალ ანდრონიკაშვილის შტაბი. მეც ავუხსენი და ურთიერთს დავშორდით.
მე გათენებამდე დავრჩი მეოთხე ათასეულში და გათენებისას წამოვედი უკან. მეოთხე ათასეულის ერთი ასეული ჩვენს მარჯენა ფრთაზე იყო, კოჯორთან ახლოს. დანარჩენი ასეულები ხევში იყნენ ჩამძვრალნი, ასე რომ მათ მიერ დანთებული ცეცხლი არც კი სჩანდა მტრისათვის. გაჩაღებული ცეცხლის გარშემო ჯარისკაცები თბებოდნენ და მეც მათთან ვიყავი. დილით რომ მოვდიოდი, გადავხედე კოჯორის წინ მდებარე ველს და მაშინ დავინახე, თუ რა ძვირად დაუჯდათ წითლებს კოჯორის აღება და შემდეგ ჩვენების მიერ მისი უკან დაბრუნება. გზაში რომ მოვდიოდი, ყელი ამტკივდა და შევამჩნიე, რომ ყელის ჯირყვლები გასიებული მქონდა.
ეს იყო უკვე 24 თებერვალი. ამ დღეს წითლებმა გრიგალისებული არტილერიის ცეცხლი გახსნეს. მთელი გზა შტაბამდე ამ არტილერიის ცეცხლის ქვეშ გავიარე. მაგრამ ჩემს ბედზე მშვიდობით ჩავედი შტაბში. ტკივილმა მიმატა და ჯირყვლები ისე გამისივდა, რომ პოლკოვნიკმა ჩხეიძემ მიბრძანა ფორდის სანიტარკით თბილისში წავსულიყავი და სკოლის ექიმი მენახა, და თუ ის ნებას მომცემდა, დილით იმავე სანიტარკას ამოვყოლოდი ტაბახმელაზე. სანიტარკა ნაშუადღევის სამი საათის შემდეგ დაიძრა თბილისისაკენ და მეც მას გავყევი. ჩემი ცხენი ს. კობიაშვილს დავუტოვე, რომლითაც მან გორამდე მიაღწია. თუ რა მოხდა 24 თებერვალს ჩემი წასვლის შემდეგ, მე, რასაკვირველია, ვერ ვნახე, მაგრამ ჩემი მოგონებისთვის ვსარგებლობ ამხანაგების ნაამბობით და კ. თოხაძის მოკლე სიტყვით, რომელიც მან პარიზის სათვისტომოში წარმოსთქვა.
დაახლოებით ორ საათზე, არტილერიის ძლიერი ცეცხლით მომზადების შემდეგ, წითლებმა იერიში მიიტანეს მეოთხე სანგარზე, რომელსაც პირველი ათასეულის ნაწილები იცავდნენ. საერთოდ, წითლები ყველა სანგრებს გაშმაგებით უტევდნენ. ჯერ დაღამებული არ იყო, როდესაც მტერმა ახალი ძალებით იერიში მიიტანა მეოთხე სანგარზე, შესძლო ხიშტებით სანგრის აღება, დაიწყო დასავლეთით სვლა და თავი ამოყო სანგრების წინ მდებარე იმ გორაკის წინ, სადაც კაპიტანი მესხიშვილი იდგა ორი სამთო ზარბაზნით. მტერი ხიშტებით გაეშურა გოგი მესხიშვილის ზარბაზნების ასაღებად. მესხიშვილმა სწრაფად შემოიკრიბა ზარბაზნების მსახური ჯარისკაცები, იშიშვლა ხმალი და დაუწყო რუსებს მარჯვნივ და მარცხნივ ჩეხვა. ხელჩართული ბრძოლის გამო მებრძოლთა მიშველება სკოლის ზარბაზნების მიერ შეუძლებელი იყო, და მთელი მსახურება უმწეოდ შეყურებდა ამ გმირულ ეპიზოდს. უცებ გაისმა ვაშას ყიჟინი. ესენი იყვნენ უკანასკნელ რეზერვად ტაბახმელის ბაღებში დატოვებული იუნკრების მწყობრები, რომლებიც ეკვეთნენ მტერს სწორედ იმ წუთში, როდესაც გოგი მესხიშვილი და მისი ჯარისკაცები მედგრად იგერიებდნენ შემოჭრილ მტერს. კაპიტან შავდიას, კაპიტან ხოშტარიას და უფროს ლეიტენანტ ჩაჩუას მეთაურობით იუნკრების მოულოდნელ და მძლავრ დარტყმას მტერმა ვერ გაუძლო და სწრაფად დასცალა იქაურობა, ისევ მეოთხე სანგრის გზით დაეშვა ძირს და სოფლებში მიიმალა. ამ ბრძოლის დროს გმირულად დაეცნენ იუნკრები: შალვა ერისთავი, ოთარ ლორთქიფანიძე, იასე ჯანდიერი, ხიდირბეგიშვილი და რამოდენიმე სხვა, რომელთა გვარებს ვერ ვიგონებ. მძიმედ იყვნენ დაჭრილნი მიტო ამირეჯიბი, ზუბიკო ტატიშვილი, ბორის მაყაშვილი, ხუტუ მატახერია და სხვები. დაღამებისათვის ბრძოლა კოჯორ-ტაბახმელას მთელს მონაკვეთზე შეწყდა. მხოლოდ საღანლუღის მონაკვეთზე, რომელსაც გენერალი მაზნიაშვილი მეთაურობდა, მძიმე ბრძოლები კიდევ გრძელდებოდა. მარჯვენა ფრთაზე, გვარდიის ათასეულები ვ. ჯუღელის მეთაურობით ძალიან კარგად იბრძოდნენ, თუ არ ჩავთვლით რამოდენიმე ასეულს, რომლებმაც ფრონტი მიატოვეს და ფრონტის ხაზში ნაპრალი გამოიწვიეს.
ამგვარად წითლების დიდი შეტევა ტაბახმელა-კოჯორის ხაზზე ყველგან მოგერიებულ იქნა, გარდა საღანლუღის მონაკვეთისა. ძვირად დაუჯდა სამხედრო სკოლას 24 თებერვლის ბრძოლა, მაგრამ ამ ბრძოლამ სავსებით გაამართლა შოთას სიტყვები: “სჯობს სახელისა მოხვეჭა, ყოველსა მოსახვეჭელსა” და თუ სადმე სამართალი არსებობს, სამხედრო სკოლის მიერ გადახდილი ბრძოლები ტაბახმელა-კოჯორთან, უნდა ბრწყინვალე ფურცლებად შევიდეს საქართველოს სამხედრო ისტორიაში და მეთაურების სახელებიც უნდა დაემატოს გმირების იმ სახელებს, რომლებითაც მდიდარია ჩვენი ტანჯული წარსული. 24 თებერვალს იუნკერთა გუნდის სამივე ოფიცერი: შავდია, ხოშტარია და ჩაჩუა მძიმედ იყნენ დაჭრილნი. აგრეთვე მძიმედ დაიჭრა კაპიტანი ყიფიანი, – ნაცვალთა ათასეულის მესამე ასეულის მეთაური.
ჯერ კიდევ ოთხი საათი არ იყო, როდესაც მთავარსარდლის მთავარ სადგომთან ჩამოვხტი სანიტარკიდან და შტაბში პოლკონიკ ჩხეიძის მიერ გამოტნეული ქაღალდები გადავეცი, თითონ კი გავწიე სკოლაში, ექიმის სანახავად. ჩვენი სკოლის ექიმი იყო გენერალი კალანდარიშვილი, რომელიც სკოლაში არ დამხვდა. გამოვედი სკოლიდან და ტრამვაის მოლოდინში, იქვე აპოლოს სინემატოგრაფთან დავჯექი. ამ დროს ეტლით მომავალმა როტმისტრმა ნესტორ ლოლუამ დამინახა, გააჩერა ეტლი და მკითხა: – “რას აკეთებ აქ და საითკენ მიდიხარო”? მეც ავუხსენი ყველაფერი და ვუთხარი, რომ სახლში მივდივარ მამაჩემის სანახავად-მეთქი. – “მამაშენი სადგურზეა, პოლკოვნიკ დავით ჭავჭავაძის ეშალონში, და მეც იქ მივდივარო”. ჩამისვა ეტლში და თან მიამბო, რომ დავით ჭავჭავაძეს დაევალა ცხენოსანი რაზმის შექმნა და მას თან ახლავს სამოცამდე ოფიცერიო. ვნახე მამაჩემი, რამოდენიმე წუთი მასთან დავრჩი და შინ წავედი. სახლში მისვლისას კარგად ვიბანავე, საცვლები გამოვიცვალე, ცოტა რამ წავჭამე და სასტუმრო ოთახში დავწექი, ფანჯარასთან ახლოს. მიუხედავად დაღლილობისა მალე ვერ დავიძინე, რაღაც ცუდი წინაგრძნობა მქონდა, თანაც მაკვირვებდა, რომ ტაბახმელა-კოჯორის მხრიდან ქვემეხების სროლა არ მესმოდა. მაგრამ დაღლილობამ თავისი გაიტანა და ღრმა ძილს მივეცი.
დაახლოებით ღამის ორ საათზე მომესმა ფანჯარაზე კაკუნო. გავაღე ფანჯარა და ჩემს შეკითხვაზე: – “რომელი ხარ”?, – მომესმა მოკლე და აღელვებული პასუხი: – “მე ვარ, კობიაშვილი, თბილისს ვტოვებთ, ათასეული უკვე დაიძრა, მაგრამ თბილისზე არ გამოივლის, პირდაპირ ავჭალისაკენ დაეშვება. ჩაიცვი და წადი სკოლაში და დაჭრილი იუნკრები, რომელნიც სიარულს შესძლებენ, გააღვიძე და სადგურზე წაიყვანე, იქნებ მატარებლები არის და მოახერხონ თბილისიდან გასვლა”.
მე მაშინვე გავაღვიძე ჩემი დედინაცვალი და ბავშვები, ავუხსენი მდგომარეობა. საჩქაროდ ჩაიცვეს და ერთად გამოვედით სახლიდან. ქუჩები დაცარიელებული იყო. სასახლეს რომ მივუახლოვდით, დავინახე ავტომანქანა, რომელშიც ერთი კაცი იჯდა და ჩემოდნები ეწყო. მივხვდი, რომ სადგურისაკენ მიდიოდა, გავაჩერე და შოფერს ვუთხარი, ქალი მოდის სამი ბავშვით და თუ შეიძლება წაიყვანოთ-მეთქი. მანქანაში მჯდომმა ვაჟბატონმა შოფერს დაუყვირა: – “გასწიე კაცო, რას უგდებ მაგას ყურს, ბევრი დრო აღარ გვაქვსო”! მე ვიშიშვლე ჩემი ნაგანი და შევყვირე: – “აქვე გაგაცხებინებ სულს, თუ ესენი არ წაგიყვანია”! ამ დროს ჩემს გვერდით გაჩნდა პაოლო იაშვილი, რომელიც საიდანღაც მომავალი დაწევია ჩემს დედინაცვალს და ბავშვებს, დამინახა მე რევოლვერით ხელში და ჩემკენ გამოქანდა. ავტომანქანაში მყოფი ვაჟბატონი პაოლოს ნაცნობი გამოდგა. მოკლე საუბრის შემდეგ ჩასვა ჩემი დედინაცვალი და ბავშვები მანქანაში, რომელსაც მეც მივყევი სამხედრო სკოლამდე. სკოლაში მყოფი დაჭრილი იუნკრები უკვე ვიღაცას გაეფრთხილებია და ვისაც სიარული შეეძლო, სადგურისკენ წასულიყვნენ. მეც სადგურისკენ გავწიე.
ჩემი დედინაცვალი და ბავშვები ეპისკოპოს ლეონიდს დაუნახავს ფანჯრიდან და თავის კუპეში შეუყვანია. ჩემს გაკვირვებას საზღვარი არ ჰქონდა, როდესაც დავით ჭავჭავაძის ეშელონი ჯერ დაძრული არ იყო. ნაშუადღევს სამ საათზე ავიდნენ მატარებელში და დილის სამ საათზე კიდევ იქ იყვნენ. აქ აშკარა საბოტაჟს ჰქონდა ადგილი. მატარებლის მძღოლებით სავსე იყო იქაურობა, მაგრამ სულ რაღაცას იმიზეზებდნენ და მატარებელი არ მიყავდათ. მაშინ ჭავჭავაძის ჯგუფში მყოფი ოფიცრებიდან, როტმისტრი ივლიანე ჩახავა და ლეიტენანტი ვანო ყარანგოზიშვილი რევოლვერებით ხელში თავს დაადგნენ მძღოლებს და მუქარის ქვეშ მატარებელი დააძვრევინეს.
უკვე გათენებული იყო, როდესაც სადგურ ქსანკაში მივედით. მე აქ გადმოვხტი და გადავწყვიტე ათასეულის მოცდა, დარწმუნებული, რომ ათასეულს აქ უნდა გამოევლო. მაგრამ ათასეული უფრო მოკლე გზით წასულა და მარტო დავრჩი. დავინახე ორთქმავალზე მიბმული ორი ვაგონი. სადგურზე მითხრეს, რომ ეს მთავრობის მატარებელი იყო. სადგურზე შევხვდი ჩემს მეგობარს, მერაბ ჯორჯაძეს, ჩოხის ამარა, უძიროებში, კანკალებდა სიცივისაგან. წავიყოლიე ის და ავედი მთავრობის მატარებელში. გამოვიდა კოტე იმნაძე, ნ. ჟორდანიას ადიუტანტი. ვუთხარი, რომ იუნკერი ვარ, ჩამოვრჩი ჩემს ერთეულს და ნება მოეცა მატარებელს გავყოლოდი. მან მითხრა, რომ მომეცადა, და თვითონ კუპეში შევიდა. სულ მალე დაბრუნდა და მითხრა, რომ მერაბი და მე მატარებელში შევსულიყავით. სულ ორიოდ წუთის შემდეგ კუპედან გამოვიდა ევგენი გეგეჭკორი და ბენია ჩხიკვიშვილი. გეგეჭკორმა გამომკითხა ვინაობა და როდესაც ვუთხარი, რომ დადიანი ვარ, კოკის შვილი, ხელი ჩამომართვა და მკითხა, ბევრი მსხვერპლი გაიღო თუ არა სამხედრო სასწავლებელმა. მეც ვუამბე, რაც ვიცოდი, და ჩამოვუთვალე მოკლულ-დაჭრილების გვარები: მიტო ამირეჯიბი, შალვა ერისთავი, ოთარ ლორთქიფანიძე, იასე ჯანდიერი, ა. ახვლედიანი, ხიდირბეგიშვილი და სხვანი. ბენია ჩხიკვიშვილმა გაკვირვებით წარმოსთქვა: – “სულ თავადაზნაურობაა“. “მაშ, რა გეგონა შენ, ჩემო ბენია, ყოველთვის ასე არ იყო წარსულში, ჩვენ ვიცავდით და ჩვენ ვკვდებოდით საქართველოსთვის”, – სთქვა გეგეჭკორმა და ხუმრობით დაამატა: – “შენისთანები კი ღომს ხარშავენ კარდალშიო”. ნოე ჟორდანიას უბრძანებია, ჩვენთვის ცხელი ჩაი მოეტანათ და ვიღაც ახალგაზრდამ ჩვენ ჩაი მოგვიტანა.
მთავრობის მატარებელი კარგა ხანს იდგა ქსანკაში. 26 თებერვალს საღამოს, იუნკრების სკოლას დავუცადე და შევუერთდი გორში. სურამთან გენერალმა კვინიტაძემ სცადა წითლების შეეჩერება, მაგრამ პატარა წინააღმდეგობის შემდეგ იძულებული იყო უკან დახეულიყო. ამ წუთიდან დაიწყო ჩვენი ჯარის დაშლა და დეზორგანიზაცია. ძალიან ცოტა ჯარი ჩაგვყვა ბათუმამდე. ბათუმშიBრამოდენიმე დღე ყოფნის შემდეგ, 18 მარტს ჩავჯექით გემში “ვესტა”. გემები “ვესტა” და “მარია” წინათ ეკუთვნოდა გენერალ ვრანგელის არმიას, მაგრამ როდესაც რუსი მოხალისეების ჯარმა ჩვენს წინააღმდეგ ოპერაციები დაიწყო, ბათუმში მყოფ ამ ორ გემს საქართველოს მთავრობამ კონფისკაცია მოუხდინა. მე ჩემს ოჯახთან ერთად “ვესტაზე” ვიყავი. დანარჩენი იუნკრები, რომლებმაც გახიზვნა არჩიეს კომუნისტურ საქართველოში დარჩენას, “მარიაზე” ავიდნენ.
ბათუმიდან სტამბოლამდე ჩასვლას თორმეტი დღე მოვუნდით. მამაჩემი ძალიან დაღონებული იყო. მოაგონდა ჩერქეზების და აფხაზების გადასახლება ოსმალეთში და ტანჯვა-წვალება, რომელიც მათ რუსის ხელისუფლებამ მიაყენა შამილის დამარცხების შემდეგ. მიამბო რამოდენიმე ეპიზოდი ჩერქეზების გადასახლებიდან. ერთი ეპიზოდი სამუდამოდ ჩამრჩა მეხსიერებში. ჩერქეზების ნაწილი ოჩამჩირის ნავთსადგურში იტვირთებოდა. მეფის ნაცვალს, თავად ბარიატინსკის, მოახსენეს, რომ გემები გადატვირთულია, ზღვაზე დიდი ღელვაა და მეტი ხალხის ჩატვირთვა ნაღდ სიკვდილზე მათ განწირას უდრის. – “Грузить”! – უბრძანებია ბარიატინსკის, – “у турок будет меньше каваллерии в будущей войне с нами”. მე გამიგონია ბაბუა გიორგი შარვაშიძისაგან და მამაჩემისაგან, რომ ჩერქეზებით დატვირთული რამოდენიმე ფილიუგა მართლაც ჩაიძირა აბობოქრებულ ზღვაში და ექვსი ათასი ჩერქეზი იმსხვერპლა. დღესაც არის ბურსას ახლოს და სირიაში ჩერქეზების რამოდენიმე სოფელი. მაშინ პირველად ვიგრძენი უცხოეთში გადახვეწის მთელი სიმწვავე. მაშინ დავინახე, თუ როგორ სწუხდა და როგორ მტკივნეულად განიცდიდა მამაჩემი უცხოეთში ძალით გახიზვნას.
[…]
მალე ჩვენმა მთავრობამ მოაწყო იუნკრების დანაწილება სხვადასხვა ქვეყნის სამხედრო სასწავლებლებში. ხუთი იუნკერი: – ა. ჭიჭინაძე, ა. კინწურაშვილი, გ. ოდიშელიძე, ნ. თოხაძე და ვ. ვაჩნაძე, – მოხვდნენ საფრანგეთში. 25 იუნკერი, – საბერძნეთში, და 25, – მათ შორის მეც, – პოლონეთში. ქემალ ფაშას მიერ საბერძნეთის დამარცხების შემდეგ, 1923 წლის ნოემბერში საბერძნეთში მყოფი იუნკრებიც პოლონეთში გადმოიყვანეს. ასე რომ, საზღვარგარეთ გამოსული ყველა იუნკერი, ხუთის გარდა, რომლებიც საფრანგეთში იყვნენ, და მრავალი ოფიცერი, პოლონეთის ჯარში იქნენ მიღებულნი.