პირველი რესპუბლიკის ჯავშანმატარებელთა რაზმი
პირველი რესპუბლიკის ჯავშანმატარებელთა რაზმი
24.02.2016
სხვადასხვა ქვეყნის შეიარაღებულ ძალებში, არსებობენ შენაერთები რომლებიც გამოირჩევიან განსაკუთრებული ბრძოლისუნარიანობით. საქართველოს პირველ რესპუბლიკაში ასეთ შენაერთებს წარმოადგენდნენ: გვარდიის ცხენოსანი დივიზიონი; იუნკერთა სასწავლებლის კურსანტები, არმიის პირველი ბატალიონი, გვარდიის ჯავშანმატარებელთა რაზმი. ამ სტატიაში სწორედ ამ უკანასკნელი მრისხანე შენაერთის შეიარაღებაზე, წარმოებული ბრძოლების ეპიზოდებზე და მისი მეთაურის შესახებ გესაუბრებით.
საბრძოლო ტექნიკა
ჯავშანმატარებლების, როგორც საბრძოლო საშუალებების გამოყენება ჯერ კიდევ მეცხრამეტე საუკუნეში დაიწყეს და ამ მოძრავმა ციხესიმაგრეებმა მონაწილეობა მიიღეს ამერიკის სამოქალაქო ომში (1861-1865წწ), საფრანგეთ-პრუსიისა (1870წ) და სხვა სამხედრო დაპირისპირებებში. ჯავშანმატარებლებს განსაკუთრებული აქტიურობით იყენებდნენ მეოცე საუკუნის პირველი ნახევრის სამხედრო კომფლიქტებში. პირველი მსოფლიო ომის დაწყების წინ ჯავშანმატარებლები დიდი სახელმწიფოების არმიების, მათ შორის რუსული არმიის შეიარაღებაშიც ირიცხებოდა. რუსეთის კავკასიის არმიისათვის 4 ჯავშანმატარებელი თბილისის რკინიგზის სახელოსნოებში 1914 წლის ბოლოსათვის აიგო. მატარებლები შედგებოდა ნახევრადშეჯავშნული ორთქმავლის, ორი საბრძოლო პლატფორმისა და საბრძოლო მასალის შესანახი შეჯავშნული ვაგონისაგან. ჯავშანმატარებელი აღჭურვილი იყო 2 76,2მმ-იანი 1904 წლის მოდელის სამთო ქვემეხითა (სროლის რადიუსი 4 – 4, 2 კმ.) და 12 ტყვიამფრქვევით. ასევე ბორტზე იყო გაკეთებული ამბრაზურები შაშხანის მსროლელთათვის. ორთქმავლის კოშკურაზე კი მოწყობილი იყო მეთაურის სადამკვირვებლო პოსტი. მატარებლის პირადი შემადგენლობა შედგებოდა 70-80 კაცისაგან. მებრძოლთათვის გამოყოფილი იყო ცალკე საცხოვრებებლი ვაგონები. ჯავშანამატარებლები შემდეგი სახელებით მოინათლა: №1 – ყარსი; №2 – ალექსანდროპოლი; №3 – ნახჭევანი და №4 თბილისი. ოთხივე ჩაირიცხა კავკასიის 1 ცალკეულ სარკინიგზო ბრიგადაში. მათი ძირითადი ფუნქცია იყო რკინიგზის დაცვა, ეშელონების გაცილება და საბრძოლო მოქმედებებში მონაწილეობა. კავკასიის ფრონტის მოშლისა და საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ ,,ჯავშნოსნები” საქართველოს შეიარაღებული ძალების შემადგენლობაში ჩაირიცხნენ და მათი რაოდენობა უკვე ექვსამდე იყო გაზრდილი და რაც მთავარია თბილისის რკინიგზის სახელოსნოს ამ ტექნიკის აგება და რემონტი დამოუკიდებლად შეეძლო. დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან მალევე, საქართველო-სომხეთის ომში 1918 წლის დეკემბერში ქართულმა მხარემ 2 ჯავშნოსანი მატარებელი დაკარგა. დარჩენილი მატარებლების ,,გადანათვლა” პატრიოტულ-რევოლუციურ ყაიდაზე მოხდა: ჯავშანმატარებელი №1 – რესპუბლიკელი ; №2 – მუშა; №3 – სიკვდილი ან გამარჯვება და №4 კი თავისუფლების სიმაგრე. როგორც საარქივო დოკუმენტებიდან ჩანს ქართველებმა მატარებლების საბრძოლო შესაძლებლობები გაზარდეს და არტილერიის რაოდენობა 3-4 ქვემეხზე და ტყვიამფრქვევების რაოდენობა კი 12 დან – 14-25-ზე აიყვანეს. რუსეთ-საქართველოს 1921 წლის ომის წინ იგეგმებოდა მეხუთე ჯავშანმატარებლის აგებაც რაც ვერ მოესწრო. ჯავშანმატარებლების დიდ პლიუსს მისი მანევრულობა, სისწრაფე, მძლავრი შეიარაღება, შეჯავშნულობა წარმოადგენდა, ხოლო მინუსს – რკინიგზის ხაზის სიმცირის გამო მოქმედების შეზღუდული არეალი.
ჯავშანმატარებელთა რაზმის ლეგენდარული მეთაური
ჯავშანმატარებლების ქართული რაზმის საბრძოლო ისტორია ჯერ კიდევ საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებდამდე იწყება. თებერვლისა და ოქტომბრის რევოლუციის შემდეგ, კავკასიის ფრონტზე მდგომი რუსული ნაწილები მასიურად ტოვებდნენ ფრონტს და რუსეთში ბრუნდებოდნენ. ამით ისინი ბევრ საზრუნავს უჩენდნენ კავკასიის ხალხებს და ჯავშანმატარებელთა რაზმს. იყო საშიშროება უკანდახეული ჯარისკაცები მარადიორებად გადაქცეულიყვნენ და მშვიდობიანი ქალქები გაეძარცვათ, ასევე ჯავშანმატარებელთა რაზმს ხშირად აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე გამავალი რუსული ეშელონების დაცვა უწევდა ადგილობრივი შეიარაღებული ბრბოებისაგან. რაც მთავარია, რუსული ნაწილების მიერ ფრონტის დატოვების კვალდაკვალ წინა მოიწევდნენ ოსმალური სამხედრო შენაერთები. ასევე ადგილი ქონდა ქართული ქალაქების გარნიზონების მარადიორობას თელავსა და ქუთაისში. ამ ურთულეს, ქაოსურ პირობებში რაზმი სათანადო სიმაღლეზე იდგა და წარმატებით ასრულებდა საბრძოლო ამოცანებს. ამ პერიოდში განსაკუთრებით აღნიშვნის ღირსია რაზმის ეფექტური მოქმედება მდინარე ჩოლოქზე ოსმალური ჯარების შეჩერების საქმეში. ბრესტ-ლიტოვსკის ზავისა და ტრაპიზონის უშედეგო მოლაპარაკების შემდეგ თურქები ამიერკავკასიისაკენ რამოდენიმე მიმართულებით დაიძრნენ და 1 აპრილს 7000 მებრძოლისაგან შედგარმა თურქულმა 37-ე დივიზიამ, ადგილობრივთა ერთი ნაწილის დახმარებით ბათუმი მარტივად აიღო. თურქებმა ბათუმის 3000-მდე დამცველი ტყვედ ჩაიგდეს, უკანდახეულ ნაწილებზე კი პირდაპირ ნადირობა დაიწყო, ამ ნაწილების სამშვიდობოს გამოყვანაზე დიდი სამუშაო გასწია გოგუაძის რაზმმა. ამასობაში მდინარე ჩოლოქზე ხდებოდა გენერალ გიორგი მაზნიაშვილის სარდლობით ქართველი ჯარისკაცების, გვარდიელებისა და სხვა მოხალისეებისაგან თავდაცვითი პოზიციის მოწყობა. ვალოდია გოგუაძის მემუარების მიხედვით, ამ დროს მის რაზმში კარაბინებით შეიარაღებულები ნოე ჟორდანია, ირაკლი წერეთელი და ვლასა მგელაძე მისულან და ჯავშნოსანზე მიღება უთხოვიათ. გენერალმა მაზნიაშვილმა ოსმალებთან ბრძოლისათვის სამზადისში მთავარი აქცენტი ჯავშანოსან მატარებელზე გააკეთა, ამიტომ ჩოლოქის ხიდთან გაკეთდა სპეციალური ჩიხი მატარებლისთვის რომელიც ტყეში შედიოდა. 7 აპრილს გამთენიისას ჯავშნოსანი საბრძოლველად მომზადდა, გოგუაძემ კი პირად შემადგენლობას სიტყვით მიმართა:ჯავშანმატარებელთა რაზმის მეთაურის ვლადიმერ (ვალოდია) გოგუაძის (გარკვეული პერიოდი რაზმის უფროსის მოვალეობას ასრულებდა ოფიცერი რაჟდენ სალუქვაძე) შესახებ გრიგოლ რობაქიძე წერდა: ,,ვალოდია ამოზრდილი იყო ქართული ეპოსითგან. ფესვმაგარი, მტკიცე, ურყევი, უდრეკი, უტეხი, უშიშარი: როგორც თავგამოდებული მებრძოლი თავისუფლებისათვის სამშობლოისა თვითონ ჯავშანი – საარაკო ბელადი შემმართებელი ,,ჯავშნოსანისა”. არავითარი სიძნელის წინაშე უკან-არ-დამხევი – ძალაყრით მოშვილდული, ყოველი დაბრკოლების გადამლახავი. ამასთანავე: ხალისიანი, მონადიმე, მომლხენი, მოშაირე – ქართულ სუფრასთან.”. ვალოდია გოგუაძე 1880 წელს დაიბადა გურიის სოფელ ჭანჭათში, მისი მშობლები გლეხები იყვნენ და ოჯახს იჯარით აღებული მიწის დამუშავებით არჩენდნენ. ვალოდია გოგუაძე მამის შესახებ იხსენებდა, რომ მამას ძალიან უყვარდა წიგნების კითხვა განსაკუთრებით: ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი და ეგნატე ნინოშვილის ნაწარმოებები. ხალხი მას დიდ პატივს ცემდა და მართალ კაცს ეძახდნენ. შვილებსაც ამ პრინციპებით ზრდიდა. 7 წლის ვალოდია სკოლაში მიიყვანეს, თუმცა უსახსრობის გამო მხოლოდ 3 წელი შეძლო ესწავლა. შემდეგ კი, 12 წლის ასაკში მუშაობას იწყებს ბათუმში ნავთობის ქარხანაში, იქიდან შინ 18 წლის ასაკში ბრუნდება, ხოლო 20 წლის ასაკში სამხედრო-სავალდებულო სამსახურის მოსახდელად რუსულ არმიაში გაიწვიეს. მას და მასთან ერთად მყოფ ქართველებს იქ ხშირად მოსდიოდა ჩხუბი რუსებთან დედის გინების გამო, რუსებს კი ძალიან უკვირდათ ასეთ პატარა რამეზე ქართველებს გული როგორ მოსდიოდათ. რის გამოც არმიის მეთაურმა გამოსცა ბრძანება აკრძალულიყო ქართველებისადმი დედის გინება. ვალოდია ერთ-ერთი საუკეთსო ჩუბინი და გიმნასტიკის ოსტატი იყო საკუთარ შენაერთში. სამხედრო სამსახურში ყოფნისას მან დაასულა უნტერ-ოფიცრის კურსები და ამის შემდეგ ის საუკეთესო ქომაგი იყო ჯარისკაცებისა, როდესაც ოფიცრები მათ დაჩაგვრას ცდილობდნენ. ჯარის დასრულების შემდეგ საქართველოში ჩამოსული ვალოდია რევოლუციურ მოძრაობაში ებმება და არალეგალური მოღვაწეობის პერიოდში უამრავი მეფის მთავრობის მოხელე შეიწირა მისმა მაუზერმა. რევოლუციის შემდეგ იგი შედის წითელ გვარდიაში, რომელიც მოგვიანებით სახალხო გვარდიათ გადაკეთდა. იღებს მონაწილეობას თბილისის არსენალის გაბოლშევიკებული გარნიზონის აღებაში, მალევე ინიშნება ჯავშანმატარებლის მეთაურად. ჯერ კიდევ დამოუკიდებლობის გამოცხადებამდე 1918 წლის აპრილში ოსმალური სამხედრო შენაერთების მდინარე ჩოლოქზე შეჩერების გამო, იგი იღებს რევოლუციის პირველი მხედრის წოდებას, ხოლო სომხეთ-საქართველოს 1918 წლის ომის დროს ჯილდოვდება წმინდა გიორგის მესამე ხარისხის ორდენით. დამოუკიდებლობის პერიოდში გოგუაძის ჯავშანმატარებლები შიშის ზარს სცემდნენ ქვეყნის შიდა თუ გარე მტრებს, თვითონ მეთაურმა კი ამ ბრძოლებში მრავალი ჭრილობა მიიღო. მასთან ერთად იბრძოდნენ მისი ძმები: ნოე, მელენტი და ალფესი – რომელიც ერთ-ერთი ჯავშნოსანს მეთაურობდა. რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ჯავშანმატარებელთა რაზმში მეუღლესა და მაზლებთან ერთად ირიცხებოდა ვალოდიას ცოლი ნამეტი ბერძენიშვილი, რომელიც პირველი ქართული უნივერსიტეტის სტუდენტი იყო, მაგრამ იმდენად შეუყვარდა მასზე 11 წლით უფროსი რაინდი, რომ სწავლა მიატოვა და 1918 წლიდან მეუღლესთან ერთად ფაქტობრივად ჯავშანმატარებელზე ცხოვრობდა. რაზმში ასევე ირიცხებოდნენ ვალოდიას ნათესავები. საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ ვალოდიას და ნამეტის მოუწიათ ემიგრაციაში წასვლა და მთავრობის წევრებთან ერთად ლევილის შატოში დასახლდნენ. როგორც ქართველი ემიგრანტი ლევან ფაღავა იხსენებდა: ,,ვალოდიამ და ნამომ ხმალი ქარქაშში ჩააგეს და მათი გონიერი, მუყაითი მიწის დამუშავებით და განუწყვეტელი მძიმე შრომით შექმნეს ემიგრაციაში განთქმული ქართული ოჯახი, სადაც მეფობდა ენა ქართული, შემკული ყველა მშობლიურ დიდებულ ტრადიციებით”. ჯავშანმატარებლის ლეგენდარული მეთაური 1954 წელს ხანგრძლივი ავადმყოფობის შემდეგ 74 წლის ასაკში გარდაიცვალა, მისი ნეშტი ლევილის ქართველთა სასაფლაოს მიაბარეს. ნამეტია ბერძენიშვილი მეუღლის გარდაცვალებამ ვერ გასტეხა და კიდევ 34 წელი იცოცხლა, გარდაიცვალა 97 წლის ასაკში. ამ ქალბატონის ღვაწლი ძალზე დიდია ქართული ემიგრაციისა წინაშე. მისი თაოსნობით მოხდა ლევილში ქართველთა სასაფლაოსათვის მიწის შეძენა. მას პირველს მიენიჭა ქართული სათვისტომოს საპატიო წევრის წოდება. ასევე მას ემიგრანტმა ქართველებმა ,,ლევილის ადგილის დედაც” უწოდეს. როგორც იმ პერიოდის ქართული ემიგრანტული პრესა იტყობინება, საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქ ილია მეორეს გადაუხდია ნამეტია ბერძენიშვილის სულის მოსახსენიებელი პანაშვიდი. ასე მიებარა საქართველოსათვის მებრძოლი ვაჟკაცი და მისი მეუღლე უცხოეთის მიწას. მათ შვილი არ დარჩენიათ.
რაზმის საბრძოლო ისტორია თვალის ერთი გადავლებით
,, სამშობლოს დროშა ავმართოთ, საქვეყნოდ ავაფრიალოთ,
გავიდეთ ბრძოლის ველზედა, ბომბები დავაგრიალოთ,
სამშობლოს დროშა ავმართოთ, წინ-წინ გავსწიოთ მტრებზედა
მას უყვარს დედა-სამშობლო, ვინც მიდი ბრძოლის ველზედა”.
დილით ჯავშანმატარებელი №4 ტყიდან ბრძოლის ველზე გაიჭრა და მტრის განლაგებაში შევიდა, მოწინააღმდეგემ ჩათვალა , რომ რაზმი ნებდებოდა და მიუახლოვდნენ ჯავშნოსანს, სწორედ ამ დროს ეკიპაჟმა ერთდროილად ყველა ტყვიამფრქვევიდან და შაშხანიდან ცეცხლი გახსნა , რამაც ადგილზევე მოცელა მრავალი თურქი ასკერი. გარკვეული ხნის შემდეგ მოწინააღდეგემ შეძლო პირველი საბრძოლო ვაგონის ლიანდაგიდან გადაგდება, რის გამოც დაიღუპა სამი და დაიჭრა 25-მდე მებრძოლი, თუმცა დაჭრილები მაინც აგრძელებდნენ ტყვიამფრქვევებიდან სროლას, თუმცა ამ დროისათვის მტერი თითქმის დამარცხებული იყო, რასაც თან დაერთო ქართველი ქვეითების სანგრებიდან ამოსვლა და გადამწყვეტი შეტევა , რის მტერი დამარცხებულ იქნა. მდინარეებს ჩოლოქსა და ოჩხამურს შორის არსებული ველი თურქი ასკერების გვამებით გაივსო. ამ გამარჯვებას დიდი გამოძახილი მოყვა და ბათუმის სამარცხვინოდ დაკარგვის შემდეგ ქართველებმა საკუთარი საბრძოლო შესაძლებლოებები ირწმუნეს. რაზმის სამმა ჯავშანმატარებელმა დიდი როლი ითამაშა ბორჩალოს მაზრაის ოსმალების შეჩერების საქმეში და დაატყვევეს 100-ზე მეტი თურქი ჯარისკაცი.
სომხეთ-საქართველოს 1918 წლის ომის ყველა ეტაპზე ჯავშანმატარებლები ქართველთა ერთ-ერთ უმთავრეს ძალას წარმოადგენდა. ომის დასაწყისში რაზმი ძირითადად მტრის მოგერიებით და მცირერიცხოვანი ქართული ნაწილების ალყიდან დახსნით იყო დაკავებული, რა დროსაც ორი ჯავშნოსანი რელსებიდან გადავიდა და რადგანაც მათ შეკეთებას ვერ ასწრებდნენ ქართველებმა ერთი მათგანი მწყობრიდან გამოიყვანეს, ხოლო მეორე ააფეთქეს. ქართული არმიის კონტრშეტევაზე გადასვლის შემდეგ კი ჯავშნოსნები ატიურ მონაწილეობას იღებდნენ შეტევითი ოპერაციებში. ომის შემდეგ, ბევრი ,,ჯავშნოსნელი” მათ შორის ვალოდია გოგუაძე სხვადასხვა ორდენით იქნენ დაჯილდოვებულნი.
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ჯავშანმატარებელთა რაზმისათვის, უკანაკსნელი გამოცდა გამოდგა 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომი. მოწინააღდეგის დაზვერვა ომის წინა საიდუმლო შეტყობინებებში გამუდმებით აღნიშნავდა ქართული ჯავშანამატარებლების კურსირების მიმართულებებს. რუსებმა საქართველოსთან ომისათვის მოახდინეს 5 ჯავშანმატარებლის( №5; №7 ,,Стенька Разин’’, № 61: №77; №94) მობილიზება. აღსანიშნავია, რომ მეწინავე ჯავშნოსანს №7 ,,Стенька Разин’’-ს მეთაურობდა ქართველი ეროვნების წითელი მეთაური გვარად ხმალაძე. რუსული ჯავშანმატარებლები, უკეთესი ტექნიკური მონაცემებით გამოირჩეოდნენ, კერძოდ მატარებლებზე დაყენებული იყო მსხვილკალიბრიანი შორსმსროლელი და საზენიტო არტილერია. ომის დაწყებიდან მალევე 16 თებერვალს , ქართველებმა მწყობრიდან გამოიყვანეს ფოილოს სარკინიგზო ხიდი, რამაც დროებით შეაჩერა საქართველოსკენ მომავალი რუსული ჯავშნოსნები. თუმცა პირველი დუელი ქართული და რუსული ჯავშანმატარებლებისა სწორედ ამ დღეს შედგა, აფეთქებულ ფოილოს ხიდთან მდგარმა რუსულმა ჯავშნოსანმა №94-მა შორსმსროლელი არტილერიით ცეცხლი გაუხსნა სადგურ სალოღლიში მყოფ ქართულ ჯავშანმატარებელს, რომელსაც რუს ქვეითებზე მიჰქონდა იერიში. ქართულმა ჯავშნოსანმა უკან დაიხია. დიდი წვლილი შეიტანა ჯავშანმატარებლის მოქმედებამ 18-19 თებერვლის ღამეს თბილისის თავდაცვის ცენტრალურ სექტორში მოპოვებულ გამარჯვებაში, რაზმმა მოიწნააღგედეს არ მისცეს სადგურ სოღანლუღის დაკავების საშუალება, ამ იერიშის მოგერიების შემდეგ ქართული ნაწილები კონტრშეტევაზე გადავიდნენ და მხოლოდ დატყვევებულთა სახით 1000-ზე მეტი წითელარმიელი ჩაიგდეს ხელთ. ამასობაში რუსებმა ფოილოს ხიდი არადგინეს და 24 თებერვალს ბრძოლაში 4 ჯავშანმატარებელი ჩართეს. 24 თებერვალს თბილისის დატოვებამდე გოგუაძის რაზმმის ერთ-ერთმა ჯავშანმატარებელმა შანიძის მეთაურობით რუსი კავალერისტებისაგან გაწმინდა ავჭალის სადგური. თბილისიდან უკანდახევის შემდეგ ქართველებმა სარკინიგზო ხიდები დააზიანეს და ქართული და რუსული ჯავშნოსნები ერთმანეთს აღარ გადაყრიან. 2 მარტს რუსებს ხელში ჩაუვარდათ მიტოვებული ქართული ჯავშანმატარებელი ,,რესპუბლიკელი”, რომელიც სავარაუდოთ რესლსებიდან იყო გადავარდნილი, ეს ჯავშნოსანი რუსებმა 5 მარტისათვის მწყობრში ჩააყენეს და ,,საბჭოთა საქართველოდ”გადანათლეს.
მიუხედავად თბილისთან დაცემისა, ოსიაურის ბრძოლაში მარცხისა, ქუთაისის დაკარგვისა ქართული ჯავშანმატარებლები ბრძოლას არ წყვეტდნენ – 11 მარტს ქუთაისის სადგურზე ალფეს გოგუაძის მეთაურობით შეიჭრა ჯავშანმატარებელი №4 ,,თავისუფლების სიმაგრე” , სადგურზე მყოფი მოწინააღმდეგის ერთნახევარი ასეული დაამარცხა და მოახერხა იმ ნივთების ევაკუაცია, რაც მთავრობას ქუთაისში დარჩა. მთავარსარდალმა კვინიტაძემ მატარებლის პირად შემადგენლობას მადლობა გამოუცხადა. :,, შეურყევლობა მტარებლის პირადი შემადგენლობისა და მის მიერ თავისი პირადი მოვალეობის შეგნება სამშობლოს წინაშე არის ის, რასაც უნდა ეცადოს ყველა ჩვენგანმა მიჰბაძოს. ალფეს გოგვაძეს და №4 ჯავშნოსან მატარებლის პირად შემადგენლობას ვუცხადებ სამსახურის სახელით ჩემ ღრმა მადლობას. ამასთან ერთად ვსარგებლობ შემთხვევით აღვნიშნო მუშაობა საერთოდ ამ ომში განსაკუთრებულ მძიმე პირობებში ყველა ჩვენი ჯავშნოსანი მატარებლებისა ვლადიმერ გოგვაძის მეთაურობით, რაიც შედეგათ მიმაჩნია ზემო აღნიშნული მეთაურის დაუღალავი მუშაობისა”. რაზმის წევრები იხტიბარს არ იტეხდნენ და 16 მარტს როდესაც ომის ბედი ასი პროცენტით გარკვეული იყო ვალოდია გოგუაძე ნიგოეთიდან ბათუმში მთავრობის თავმჯდომარე ნოე ჟორდანიას შემდეგი შინაარსის დეპეშას უგზანიდა: ,, ჯავშნოსანი მატარებლებით მოგესალმებით. რაზმი ფიცსა სდებს თქვენს წინაშე, რომ იბრძოლებს სამშობლოს დასაცავად უკანასკნელ სისხლის წვეთამდის”. სულ მალე ომი დასრულდა და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ჯავშანმატარებლები, მხოლოდ ქაღალდზე არსებულ ,,დამოუკიდებელ” საბჭოთა საქართველოს წითელი არმიის შემადგენლობაში ჩაირიცხა.
დიმიტრი სილაქაძე
პირველად დაიბეჭდა ჟურნალ ისტორიანში. 2013 წ. #5
