საბედისწერო შეცდომები (1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის წინ და ომისას დაშვებული შეცდომები) მიხეილ ბახტაძე.

აბსტრაქტი საბედისწერო შეცდომები
(1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის წინ და ომისას დაშვებული შეცდომები)

მიხეილ ბახტაძე

1921 წლის თებერვალ-მარტში მიმდინარე რუსეთ-საქართველოს ომში, ქართულმა შეიარაღებულმა ძალებმა მარცხი იწვნიეს, რასაც საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დაპყრობა მოყვა. თითქმის ერთი საუკუნე გავიდა მას შემდეგ და ყველას აინტერესებს, შეიძლებოდა თუ არა მაშინ დამოუკიდებლობის შენარჩუნებდა და რა შეცდომები იქნა დაშვებული საქართველოს ხელისუფლების მიერ. სტატიაში განხილული სამხედრო და პოლიტიკური ხელმძღვანელობის მიერ, როგორც ომის წინა, ასევე ომის მიმდინარეობისას დაშვებული შეცდომები, რომლებმაც ჩვენი აზრით, მნიშვნელოვნად განაპირობა საქართველოს მარცხი. ასეთ შეცდომებად შეიძლება ჩაითვალოს: მცდარი საკადრო გადაწყვეტილებები, შეიარაღებული ძალების არასწორი განლაგება, მთავრსარდლისა და გენერალური შტაბის უფროსის პასიურობა და სიტუაციაში გაურკვევლობა ომის პირველ ეტაპზე (12-15 თებერვალი), სამხრეთ- აღმოსავლეთის ფრონტის სარდლობის მიერ გაცემული მცდარი ბრძანებები, საკავალერიო ნაწილების ფაქტობრივი გამოუყენებლობა თბილისთან ბრძოლის დროს, 24 თებერვალს პოლკოვნიკ ცაგურიას კონტრშეტევის გაუგრძელებლობა, თბილისის დატოვების დაგაწყვეტილების მიღება. ძალიან დიდი როლი ითამაშა ორმა შეცდომამ, რომელი დაშვებულ იქნა ომის დაწყებამდე რამდენიმე თვით ადრე საქართველოს პოლიტიკური ხელმძღვანელობის მიერ. იმ მომენტში ალბათ არც ჩანდა რომ ეს მცდარი გადაწყვეტილებები იყო. ამან თავი სწორედ 1921 წელს იჩინა. საუბარია იმაზე, რომ არ მოხდა რეგულარული არმიისა და სახალხო გვარდიის ერთ სტრუქტურად გაუერთიანა და 1920 წლის მაისში სამხედრო მოქმედებები გადატანილ არ იქნა აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე, რისი საშუალებაც იყო. ზემოთ ჩამოთვლილმა საბედისწერო შეცდომება მნიშვნელოვნად განაპირობა 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის შედეგი. ვფიქრობთ, რომ საქართველოს გააჩნდა რესურსი, რომლის სწორად გამოყენების შემთხვევაში შესაძლებელი იყო 1921 წელს დამოუკიდებლობის შენარჩუნება.

1921 წლის 11-12 თებერვლის ღამეს, ლორს ნეიტრალურ ზონაში განლაგებულ ქართულ შეირაღებულ ძალებზე თავდასხმით დაიწყო რუსეთ-საქართველოს ომი. პატარა საქართველო თითქმის ერთი თვის მანძილზე ებრძოდა საბჭოთა რუსეთს და ცდილობდა დამოუკიდებლობისა და თავისუფლების შენარჩუნებას. სამწუხაროდ უთანასწორო ბრძოლაში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლკის შეიარაღებული ძალები დამარცხდნენ და საქართველომ დამოუკიდებლობა დაკარგა.

1921 წლის თებერვალ-მარტის მოვლენებთან დაკავშირებით ყოველთვის ჩნდება კითხვები: შეგვეძლო თუ არა საქართველოში შემოჭრილი საბჭოთა რუსეთის არმიების დამარცხება? სად დავუშვით შეცდომები? სამხედრო მარცხის გარდა კიდევ რამ განაპირობა დამოუკიდებლობის დაკარგვა და სხვ.

მთავარ კითხვასთან დაკავშირებით, შეეძლო თუ არა საქართველოს მტრის დამარცხება და დამოუკიდებლობის შენარჩუნება? გვინდა აღვნიშნოთ, ჩვენი აზრით, საქართველოს გააჩნდა სათანადო რესურსი, რათა 1921 წელს მტერი დაემარცხებინა. საჭირო იყო ამ რესურსის სწორი გამოყენება. თუმცა ამჯერად ამ საკითხზე საუბარს არ ვაპირებთ.

გვინდა ყურადღება გავამახვილოთ იმ შეცდომებზე, რომლებმაც, ჩვენი აზრით, მნიშვნელოვნად განაპირობა საქართველოს მარცხი საბჭოთა რუსეთთან ომში. შეცდომები დაშვებულ იქნა როგორც ომის დაწყებამდე, ასევე ომის პირველ ეტაპზეც 12- 15 თებერვლის ბრძოლების დროს და თბილისის დაცვისასაც. აუცილებლად გასათვალისწინებელია, რომ ძალიან ადვილი 95 წლის შემდეგ შეცდომებზე საუბარი და იმის აღნიშვნა თუ რისი გაკეთება ჯობდა. 1921 წელს გადაწყვეტილებების მიღება უმძიმეს ვითარებაში უხდებოდათ და ხშირად ძალიან სწრაფადაც და საერთოდაც შეცდომების დაშვება ადამიანისთვის ჩვეული რამ არის.

ომის დაწყების მომენტში საქართველოს შეიარაღებული ძალების მთავარსარდალი იყო გენერალ-ლეიტენანტი ილია ოდიშელიძე. ჩემი აზრით, ეს ლოგიკური იყო, რადგან ილია ოდიშელიძე ძალიან დიდი სამხედრო და ადმინისტრაციული გამოცდილების მქონე პიროვნება იყო. ვერც ერთი ქართველი გენერალი ვერ შეედრებოდა მას ამ მხირივ. თბილისის კადეტთა კორპუსისა და

მოსკოვში ალექსანდრეს სამხედრო  სასწავლებელის  დამთავრების  შემდეგ  ის სამხედრო სამსახურს იწყებს. 1891-1894 წლებში გენერალური შტაბის აკადემიაში სწავლობს. მსახურობს ჯერ კავკასიაში, შემდეგ  ბალტიისპირეთში,  ხოლო  1902  წლიდან შორეულ აღმოსავლეთში. მონაწილეობს რუსეთ-იაპონიის ომში. 1909 წელს ილია ოდიშელიძე შუა აზიაში გადაყავთ. 1910 წლის ივლისში გენერალ-მაიორის  წოდება მიენიჭა. 1911 წლის ნოემბერში სამარყანდის  ოლქის  სამხედრო  გუბერნატორად,  ხოლო  1914  წლის  იანვარში  თურქესტანის  სამხედრო  ოლქის  შტაბის უფროსად  ინიშნება.  ამ  პოსტზე  მოუსწრებს  მას  პირველი  მსოფლიო  ომი.  1914 წლის 11 ოქტომბერს გენერალ-ლეიტენატის წოდება ენიჭება და პირველი  მსოფლიო ომის ფრონტზე იგზავნება. ის ჯერ ჩრდილო-დასავლეთის ფრონტის მე-10 არმიის შტაბის, ხოლო დეკემბრიდან 1-ლი არმიის შტაბის უფროსია. ამ პოსტზეა გენერალ-ლეიტენანტი ოდიშელიძე 1917 წლის 16  იანვრამდე. 16  იანვირადან ის ჯერ  XV საარმიო კორპუსის მეთაურია, ხოლო  შემდეგ  დასავლეთის  ფრონტზე  მოქმედი მე-3 არმიის სარდალი. 1917 წლის 2 ოქომბერს ილია ოდიშელიძე კავკასიის არმიის სარდლად ინიშნება. 1918 წლის 26 მაისიდან საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამსახურშია. სხვადასხვა დროს იყო:  ქართული  შეიარაღებული  ძალების მთავრსარდალი, სამხედრო მინისტრის ამხანაგი (მოადგილე), სამხედრო საბჭოს წევრი, პარიზის საზავო კონფერენციაზე გაგზავნილი საქართველოს დელეგაციის სამხედრო ექსპერტი, მთავრობის თავმჯდომარის მრჩეველი1.

კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ, რომ ილია ოდიშელიძის დანიშვნა მთავარსარდლად ლოგიკური იყო, თუმცა შემდგომში განვითარებულმა ამბება აჩვენა, რომ ეს შეცდომა იყო. მან თავი ვერ გაართვა დაკისრებულ მოვალეობას.

აქ გასათვალისწინებელია ერთი რამ, 1918-1921 წლებში ქართულ შეირაღებულ ძალებს თითქმის მუდმივად და შეუსვენებლად უწევდათ ბრძოლა დამოუკიდებლობისა და ტერიტორიული მთლიანობის შესანარჩუნებლად. ისე აღმოჩნდა, რომ ოდიშელიძე არასდროს ყოფილა უშუალო ხელმძღვანელი სამხედრო მოქმედებებისა. ამის მიზეზი

1 დაწვრილებით იხილეთ მიხეილ ბახტაძე, გენერალ-ლეიტენანტი ილია ოდიშელიძე. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის შრომები VII. (თბილისი. 2013) გვ.

ნაწილობრივი მისი ხშირი საზღვარგარეთული მივლინებებიც იყო. მაგ. გენერალური შტაბის უფროსის გენერალ ალექსანდრე ზაქარიაძის თანახმად, 1920 წლის გაზაფხულზე გენერალი კვინიტაძე მხოლოდ იმიტომ დაინიშნა მთავარსარდლად, რომ ოდიშელიძე საქართველოში არ იმყოფებოდა. აი რას წერს ის თავის მოგონებებში, „ვინაიდან ამ დროს ღენ. ოდიშელიძე, სამხედრო მინისტრის თანაშემწე, ინსპექტორი ჩვენი შეიარაღებული ძალების, გათვალისწინებული ომის დროს მთავარსარდლის თანამდებობაზე, იმყოფებოდა საზღვარგარეთ, მტავარსარდლად დაინიშნა ღენ. გიორგი კვინიტაძე“2. ამას იმიტომ აღვნიშნავთ, რომ ქვეყნის პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას ოდიშელიძე „საქმეში ნანახი“ არ ყავდა. გენერლის დიდი გამოცდილება კი უფრო იმაზე მიუთითებდა, რომ ოდიშელიძე კარგი სარდალი უნდა ყოფილიყო.

ილია ოდიშელიძე ნამდვილად თავისი საქმის პროფესიონალი იყო. სხვანაირად ის რუსეთის საიმპერატორო არმიაში ვერაფერს მიაღწევდა. მისი მაღალი კვალიფიკაცია ნათლად დასტურდება თუნდაც იმ მოხსენებებით, რომელსაც ის პერიოდულად წარუდგენდა მთავრობას და სადაც მართებულად იყო გაანალიზებული არსებული ვითარეა და სწორად იყო დასახული სამომავლო გეგემები. მიუხედავად მაღალი პროფესიონალიზმისა და დიდი გამოცდილებისა, ყველაზე კრიტიკულ და საჭირო მომენტში გენერალმა ილია ოდიშელიძემ დაკისრებულ მოვალეობას თავი ვერ გაართვა. რა იყო ამის მიზეზი? ჩვენი აზრით, ორი ფაქტორია გამოსაყოფი. პირველი – ოდიშელიძე მსახურობდა რუსეთის საიმპერატორო ჯარში, რომეიც დიდი ხნის ფორმირებული იყო და უკვე არსებული წესების მიხედვით მოქმედებდა. იქ ყველაფერი განსაზღვრული იყო, მათშორის მტავარსარდლის ფუნქციაც. საქართველო კი შეიარაღებული ძალების ფორმირების პროცესში იყო. აქ ყველაფერი ჯერ კიდევ იქმნებოდა და მეთაურობის ის სტილი და მეთოდები, რაც საიმპერატორო ჯარში იყო არ გამოდგებოდა. გენერალი ოდიშლიძე მოქმედებდა რუსული ჯარის სტილში, ამას ის პირდაპირ აღნიშნავდა კიდეც 1922 წელს კონსტანტინოპოლში წაკითხულ მოხსენებაში. საქართველოს ვითარებაში ეს

2   ალექსანდრე  ზაქარიაძე         „საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა“. ქართული ემიგრანტული ჟურნალისტიკის ისტორია ტ.4 (თბილისი 2003) გვ. 256

დამღუპველი აღმოჩნდა. მეორე – მისი ხასიათის ნაკლი, საჭირო მომენტებში ვერ იჩენდა პრინციპულობას და ხშირად იცვლიდა აზრს.

ჩენთვის ერთი რამ ცხადია, გენერალი ილია ოდიშელიძე იმ ქართველ პატრიოტთა რიგს მიეკუთვნება, რომლებიც საქართველოს დამოუკიდებელი რესპუბლიკის არსებობის პირველიდან უკანასკნელე დღემდე ქვეყნის სამსახურში იდგნენ და გულწრფელად ცდილობდნენ გაეკეთებინათ ყველაფერი სამშობლოს კეთილდღეობისათვის. სხვა საკითხი თუ რამდენად შეძლეს ეს.

შეცდომა № 1. სამხრეთ-აღმოსავლეთის ფრონტს სარდლად გენერალი იოსებ (სოსო) გედევანიშვილის დანიშვნა. გედევანიშვილის დანიშვნა ამ ყველაზე მნიშვნელოვანი მიმართულების ხელმძღვანელად ძალიან დიდი შეცდომა იყო. გედევანიშვილი ძალიან ახლოს იყო სოციალისტ-ფედერალისტების პარტიასთან და 1906 წელს მონაწილეობა მიიღო დუშეთში ფოსტაზე თავდასხმაში, რის გამოც ჯარიდან დაითხოვეს. ამ დროს ის მხოლოდ შტაბს-კაპიტნი იყო. ამის შემდეგ თითქმის ათი წელი სოსო გედევანიშვილს არანაირი შეხება სამხედრო საქმესთან არ ქონდა. ჯარს ის მხოლოდ 1917 წელს დაუბრუნდა. მას ფაქტობრივად არ ქონდა გამოცდილება და არც მხედართმთავრისათვის საჭირო პიროვნული თვისებები გააჩნდა.

ბუნებრივად ჩნდება კითხვა, რატომ დაინიშნა ის  სამხრეთ-აღმოსავლეთ ფრონტის სარდლად? თუმცა ალბათ უფრო ზუსტი იქნება ვიკითხოთ, რატომ წარადგინა ის ამ თანამდებობაზე ილია ოდიშელიძემ? საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პოლიტიკური ხელმძღვანელობა გარკვეული უნდობლობით უყურებდა ქართველ გენერლებს. როგორც ჩანს მათ პანიკურად აშინებდათ „ბონაპარტიზმის“ არ არსებული საფრთხე. ეს ცხადია ართულებდა საქმიან ურთიერთობას სამხედრო და პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას შორის. ილია ოდიშელიძე ცდილობდა პოლიტიკურ ხელმძღვანელებთან, რომლებიც ამავე დროს სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ლიდერებიც იყვნენ, ნორმალური ურთიერთობა დაემყარებინა და ამის გამო ხშირად ლავირებდა, ცდილობდა პოლიტიკოსთათვის მისაღები ნაბიჯები გადაედგა და ა.შ. ეს რა თქმა უნდა მისი უმთავრესი შცდომა იყო და შემდგომში აღიარა კიდეც. ვფიქრობ სოსო გედევანიშვილის წინ წამოწევაც მის ამ მიზანს ემსახურებოდა. გედევანიშვილს „კარგი

თვალით“ უყურებდნენ. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ მისი ძმა ალექსანდრე სამხედრო მინისტრის მოადგილე იყო.

შეცდომა № 2. ერთმა შეცდომამ – გედევანიშვილის დანიშვნამ გამოიწვია მეორე, გაცილებით მძიმე და ტრაგიკული. გენერალმა გედევანიშვილმა სანაინის ხეობაში დისლოცირებული და მის დაქვემდებარებაში არსებული სამხედრო შენაერთები მცირე რაზმებად დაყო და ცალკეულ სოფლებში განათავსა. ამ გზით ცდილობდა სომხური მოსახლეობიდან იარაღის ამოღებას და მათი აჯანყების თავიდან აცილებას. გავრცელებულია მოსაზრება, რომ ქართული შენაერთების დაქუცმაცება ილია ოდოშელიძის ნებართვით მოხდა, აკაკი ჩხენკელის თხოვნის შედეგად. ეს მცდარი შეხედულებაა.

1922 წლის მარტში გენერალმა ოდიშელიძემ კონსტანტინოპოლში წაიკითხა თავისი მეორე მოხსენება 1921 წლის ომის შესახებ. ამ მოხსენების სრული ტექსტი ქართულად (და რამდენადაც ჩვენ ვიცით არც რუსულად“ გამოქვეყნებული არ არის. ილია ოდიშელიძის მოხსენების სრული ტექსტი საკუთარი არქივიდან მოგვაწოდა პარიზჟში მცხოვრებმა ჩვენმა თანამემამულემ ქალბატონმა ანა ჭეიშვილმა. დიდი მადლობა გვინდა გადავუხადოთ ქალბატონ ანას დახმარებისა და თანადგომისთვის.

აი რას წერს თავად ილია ოდიშელიძე, „არ მახსოვს, ჩემს მიერ იოსებ გედევანიშვილისადმი დირექტივის გაგზავნამდე თუ შემდეგ, ჩემთან სპეციალურად შემოიარა აკაკი ჩხენკელმა და დაჟინებით მომთხოვა, რომ ბორჩალოს ე.ი. სანაინის ხეობის ყველა სომხურ სოფელში ჩამეყენებინა ერთი ან ორი ასეული რათა არ მოხდარიყო აჯანყება. მე მტკიცედ უარვყავი მისი თხოვნა, შევეცადე დამემშვიდებინა იმით, რომ ჯარი იქნება ერთ მუშტად შეკრული სადახლოსთან. ხოლო აჯანყების შემთხვევაში სომხური სოფლები დამორჩილებული იქნება ძალით, რის შესახებაც მათ წინასწარ გავაფრთხილებ. „აი თქვენ ეს გინდათ. დამორჩილება სისხლისღვრით. მე კი მინდა საერთოდ ავიცილო ეს აჯანყება“, ცხარედ შემეკამათა აკაკი ივანეს ძე. რადგან არგუმენტაცია რუსული მუშტით, რომელიც კერპილის სამხრეთ-აღმოსავლეთით იდგა და თურქული მუშტით, რომელიც ალექსანდროპოლთან იდგა მე არასერიოზულად მომეჩვენა, ამასთანავე სამხედრო საქმის გაკვეთილები რომლებსაც სოციალ-

დემოკრატთა უფროსები მიტარებდნენ უკვე მაღიზიანებდა, მშრალად ვუპასუხე აკაკი ივანეს ძეს, რომ მის რჩევას ვერ მივიღებ. ის ჩემგან საკმაოდ გაბრაზებული წავიდა (ის ყველაფერს დაადასტურებს თუ შეეკითხებით). ასე რომ, ზღაპარი იმის შესახებ, რომ ჩხენკელმა „მიბრძანა“ ჯარების დაფანტვა და მე იმწამსვე აღვასრულე „ბრძანება“, ამ საქმით დაინტერესებული ბოროტი პირების ბოროტი მონაჭორია“. გენერალ ოდიშლიძის მოხსენებაში დაცული ის დირექტივაც, რომელიც ომის წინ შეიმუშავა და გედევანიშვილს გაუგზავნა. „ჯერ კიდევ მთელი გვარდიისა და ყველა განკუთვნილი ბატალიონის თავმოყრამდე თბილისიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით და 11 თებერვლის მოულოდნელ თავდასხმამდე კარგახნით ადრე, ფრონტის სარდალს იოსებ გედევანიშვილს გავუგზავნე ბრძანება, რომლის შინაარსი შემდეგი იყო:

ა) თავდასხმა მოსალოდნელია სამხრეთიდან თურქებისა და სომხების ბანდებისაგან და სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან რუსების მხრიდან;

ბ) თავდასხმა სავარაუდოდ დაიწყება ერთდროულად სამი მიმართულებიდან: 1) ფართო ზოლად წითელ ხიდსა და სოფელ სადახლოს შორის თბილისზე, 2) სანანინის მიმართულებით და 3) ლორეს (ვორონცოვკის) მიმართულებით;

გ) ამავე დროს დაიწყება თავდასხმა, ზოგან მოჩვენებითი, ზოგან სერიოზული: კახეთში, ფოილოს ხიდიდან თბილისზე, სოხუმზე და შესაძლოა ბათუმზეც. უღელტეხილებისა და თოვლის საფარის სიმაღლე კიდევ 10 დღით გვიცავს თავდასხმისაგან საქართველო-სამხედრო და იმერეთის-სამხედრო3 გზებიდან;

დ) მე როგორც მთავარსარდალი პირველ ამოცანად ვისახავ ტფილისის შენარჩუნებას, როგორც დედაქალაქისა და მთავარი მატერიალური და მორალური ცენტრისა;

ე) ამ ამოცანის შესრულების ნაწილს, ტფილისიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით, ვაკისრებ ჯარებს, რომლებსაც გენერალი იოსებ გედევანიშვილი სარდლობს;

ვ) ჩვენ იმდენად სუსტი და მცირერიცხოვანი ვართ მოწინააღმდეგესთან შედარებით, როგორც მოქმედების მთელ თეატრზე, ასევე თითოეულ ფრონტსა და

3 იგულისხმება გზა მამისონის უღელტეხილიზე

თითოეულ ადგილზე, რომ პასიური დაცვა არ შეგვიძლია. ჩვენ შეგვიძლია ვიმოქმედოთ და უნდა ვიმოქმედოთ აქტიურად, მანევრირებით;

ზ) ვითარება ბოლომდე არაა გარკვეული. თუმცა ზუსტად ვიცით, რომ რუსები თავს იყრიან წითელ ხიდთან და ფოილოსთან, ხოლო სამხრეთით თითქოს თავის მარცხენა ფრთას წელავენ თურქებამდა და სომხების ბანდებამდე;

თ) ვითარების საბოლოო გარკვევემდე ჯარების ბირთვი იყოლიეთ ტფილისის სამხრეთითა და სამხრეთ-აღმოსავლეთით. სანდარა-ეკატერინოფელდი, სადახლო- კაჩაღანი ოთკუთხედის ცენტრში. ავანგარდებმა დაიკავონ ლორესა და სანაინის მიმართულებები და წითელი ხიდი – კერპილის ფრონტი. შესაძლოა გიბრძანოთ შეტევა წითელი ხიდით ზოგადი მიმართულებით ყაზახზე, რათა მოვჭრათ რუსების კულპის4 ჯგუფი თავისი საკომუნიკაციო გზებს;

ი) ავანგარდებისა და მეწინავე ნაწლების შეახებ ჩემს მიერ მითითებული იყო შემდეგი: ბეზობდალის უღელტეხილსა და შაგალის გასასვლელში (ხიდზე) იყოლიეთ მხოლოდ სამეთვალყურეო რაზმები. სპეციალურად შაგალის ხიდთან დაკავშირებით მივუთითე, რომ სამეთვალყურეო რაზმი უნდა ყოფილიყო არა უმეტეს ოცეულისა ან ნახევარი ასეულისა, რომლის მთავარი ამოცანა იქნებოდა ხიდის აფეთქება როცა ამას ვითარება მოითხოვდა;

კ) კარგად მახსოვდა რა სომხეთთან ომის დროინდელი სანაინის ამბები, 11 თებერვლის თავდასხმამდე კარგა ხნით ადრე იოსებ გედევანიშვილს სიტყვიერად ვუბრძანე და იმავე დღეს გავუმეორე წერილობით ტელეგრაფის მეშვეობით, ვუკარნახე რა შტაბის უფროსს გენერალ ზაქარიაძეს, რომელიც აქ თქვენს წინაშე ცოცხალი მომწმეა. ბრძანების არსი იყო (ვთხოვ გენერალ ზაქარიაძეს შემისწოროს თუ რამე შემეშლება): 1) გახსოვდეთ სოხეთ-საქართველოს ომის დროინდელი სანანინის ამბები. 2) არ განალაგოთ სადახლოს სამხრეთით ბამბაკის ხეობაზე თვალყურის სადევნელად ერთ ბატალიონზე (ე.ი. 700 ხიშტი) მეტი. ბატალიონი დისლოცირებული უნდა იყოს კომპაქტურად და მეწინავე რაზმი შაგალთან არ უნდა აღემატებოდეს ოცეულს, ყველაზე დიდი ნახევარ ასეულს. 3) სხვა ყველაფერი, თქვენი სამი ბატალიონიდან, იყოლიეთ

4 დასახლებული პუნქტი კულპი მდებარეობს სომხეთში, რკინიგზის ხაზზე სადგურ აირუმის მახლობლად.

ერთ მუშტად შეკრული მაგრამ არა სადახლოზე სამხრეთით. 4) გააფრთხილეთ თქვენი ჯარები, რომ ადგილობრივი მცხოვრებლების – სომხების თავდასხმა მოსალოდნელი ნებისმიერ დღესა და ნებისმიერ საათს. ჩემი აზრით, ისინი ძალიან არასანდონი არიან. 5) ბორჩალოელი სომხების თავდასხმის შემთხვევაში უნდა ვიმოქმედოთ დაუნდობლად. 6) იმ შემთხვევისთვის, თუ ადგილობრივები ჩვენ მეწინავე რაზმებს უკანდასახევ გზებს მოუჭრიან, მათ უნდა მივუთითოთ უკანდასახევი გზები მთებზე (აქ დაწვრილებით ჩამოვთვალე ის გზები მთებში რომლებიც ბერძნების, თათრებისა და ქართველების საცხოვრებელ ადგილებზე გადიოდა. ეხლა არ მახსოვს, რადგამ რუკა არ მაქვს ხელთ). ეს გზები ეხლავე უნდა იყოს შესწავლილი და რეკოგნოსტირებული“.

მიუხედავად მთავარსარდლის კატეგორიული მოთხოვნისა სოსო გედევანიშვილმა დირექტივა არ შეასრულა და ძალები დაფანტა. თუ რატომ? ამას ოდიშლიძე შემდეგნაირად ხსნის, „ვფიქრობ, რომ აკაკი ივანეს ძის (იგულისხმება აკაკი ჩხენკელი – მ.ბ.) ბორჩალოში მოგზაურობის დროს, ანდაც ტფილისში ამ საკითხზე საუბარი ჰქონდა სამხრეთ-აღმოსავლეთის ფრონტის სარდალთან. მის რჩევებს იოსებ გედევანიშვილი, რომელიც ფრიად მოგძნობიარე იყო პოლიტიკოსების მოსაზრებებთან და რჩევებთან დაკავშირებით, უფრო კეთილგანწყობით შეხვდა.“

მთავარსარდალმა იცოდა, რომ გედევანიშვილმა მისი დირექტივა არ შესარულა.

„გავეცი რა ჩემს მიერ ზემოთაღნიშნული ბრძანება და დავათვალიერე რა რამდენიმე ნაწილი და რამდენიმე ადგილი სამხრეთ-აღმოსავლეთის ფრონტზე, წავედი ბათუმში. სიმაგრის სანახავად და კომენდანტისათვის რამდენიმე მითითების მისაცემად, რადგან თურქების ქმედება გვაეჭვებდა მეც და თავდაცვის საბჭოსაც. დავბრუნდი რა ბათუმიდან, საომარი მოქმედებების დაწყებმადე ცოტა ხნით ადრე, დამხვდა სამხრეთ- აღმოსავლეთის ფრონტზე გამოცხადებული ქვედანაყოფების შემდეგი განლაგება:

ა) ვორონცოვკის ავანგარდი გვარდიის 3 ბატალიონი და გვარდიისვე ცხენოსანი პოლკი (მე მგონი 1500 ხიშტი).

ბ) სადახლოს ავანგარდი არმიის 3 ბატალიონი და არმიისვე ცხენოსანი პოლკი – 2100 ხიშტი.

გ) გვარდიის ექვსი ბატალიონი სამხრეთ-აღმოსავლეთის ჯგუფის ბირთვს წარმოადგენდა და განლაგებული იყო ტფილისის სამხრეთით. რამდენადაც მახსოვს არახლო-სანდარა-წითელი ხიდის რაიონში. სულ 3000 ხიშტი.

დ) წითელ ხიდთან ასევე იდგა ავანგარდი, რომლის რაოდენობა არ მახსოვს.

ე) ფოილოს ხიდთან ჩემი განკარგულებით იდგა გვარდიის ორი ბატალიონი სულ

1000 ხიშტი.

სულ 7 600 ხიშტი და 6 ესკადრონი 50 000 წინააღმდეგ (25 000 რუსი და 25 000 თურქი და 7 000 ცხენოსანი). ამ განლაგებაში, რომლის სქემაც სწორი იყო, არ მომწონდა ორი დეტალი, რომლებიც ჩემი აზრით მნიშვნელოვანი იყო: 1) ჩემი, ზეპირად და წერილობით გაცემული ბრძანების საწინააღმდეგოდ სადახლოს ავანგარდი ერთ  მუშტად კი არ იყო შეკრული, არამედ განლაგებული იყო ასე: ერთი ბატალიონი სადახლოში, ერთი ბატალიონი (მე-8) სოფელ შინიხში და ერთი ბატალიონი (მე-5) გაფანტული იყო სამ ჯგუფად ბამბაკის ხეობის სამხრეთ ნაწილში შაგალის სასაზღვრო ხიდის ჩათვლით. 2) ავანგარდი ჯელალ-ოღლისთან დიდი მომეჩვენა.

ჯარების საველე მართვის რუსული წესდების თანახმად, რომლითაც ჩვენ ვხელმძღვანელობდით, საკუთარის არარსებობის გამო, იოსებ გედევანიშვილს შეეძლო არ შეესრულებინა ჩემი ბრძანება თუ ამას ვითარება მოითხოვდა. მან შემდეგი განმარტებები მომცა: ა) ჩვენ არ ვიცით შემოგვიტევენ თუ არა რუსები და როდის. ხოლო სომეხი მოსახლეობა არ აჯანყდება თუ სოფლებში ჯარის გარკვეული რაოდენობა იქნება. ბ) ეს განლაგება მჭირდება დროებით სანამ არ განვაიარაღებ სომხურ მოსახლეობას. შემდეგ უფრო კომპაქტური განლაგება მექნება. გ) სამი ბატალიონი ჯელალ-ოღლისთან ეს მხოლოდ სახელია. ხიშტების რაოდენობა მათში დაგენილზე მნიშვნელოვნად ნაკლებია (ციფრები არ მახსოვს) და რაზმი უფრო დამუკიდებელი იქნება მანევრირებისას თუ მის რაოდენობას არ შევამცირებ. ბოლო არგუმენტს დავეთანხმე, მაგრამ პირველი ორი არ მაკმაყოფილებდა. მე ვუბრძანე არ დაეყოვნებინა განიარაღება, რომელიც შენელდა მის საუბრებით ვიღაც პოლიტიკოსებთან.“

ოდიშელიძის კიდევ ერთი შეცდომა ის იყო, რომ მან დაუყოვნებლივ არ გადააყენა გედევანიშვილი და არ გააუქმა მისი ბრძანება. მარტებულად შენიშნავდა გვარდიის

იმერეთის მეორე ბატალიონის უფროსი აკაკი კვიტაიშვილი, რომ „ჩვენ მთავარსარდალს გენ. ოდიშელიძეს მაშინვე უნდა მიეღო ზომები, რომ ასეთი ურჩი გენერალი გადაეყენებინა.“5

შეცდომა № 3. ეს უფრო დანაშაულია, ვიდრე შეცდომა. სანანინის მიმართულებაზე დისლოცირებული ჯარში ფაქტობრივად არ არსებობდა დისციპლინა და საბრძოლო მომზადება უმდაბლეს დონეზე იყო. ამაზე პასუხისმგებელი სხვებთან ერთად გენერალი გიორგი სუმბათაშვილიც, იყო. სწორედ ის მეთაურობდა ამ ათასეულებს.

შეცდომა № 4. გენერალი ოდიშელიძე კონსტანტინოპოლში წაკითხული მოხსენებისას აცხადებდა, „სომხების მოღალატურ თავდასხმას რუსების შეტევა მოყვა. როგორც უკვე მოგახსენეთ მე და გედევანიშვილმა ჩავთვალეთ რომ რუსეთთან ომი დაიწყო, რის შესახებაც განცხადებულ იქნა თავდაცვის საბჭოში. მაგრამ პოლიტიკოსები თვლიდნენ, რომ არ დაწყებულა და ჟორდანია დამფუძნებელ კრებაში აცხადებდა, რომ გვიტევენ სომხებიო.“ თუმცა არსებობს ოდიშელიძის განცხადების საპირისპირო ინფორმაციები. კიდევ ერთხელ მოვიტანთ ამ ცნობებს. ეს მნიშვნელოვანი მომენტია, რადგან სხვა პირთა მოგონებებში სრულიად საპირისპირო ფაქტია  დაფიქსირებული. მაგ. გენერალი გიორგი მაზნიაშვილი წერს, რომ ოდიშელიძეს გულწრფელად ეგონა მართლა მხოლოდ სომხები გვებრძვიანო.6 კიდევ უფრო საინტერესოა აკაკი კვიტაიშვილის მოგონება, რომ „15 თებერვალს ფოილოს კოლონამ შეამჩნია რუსის ჯარების მოძრაობა წითელი ხიდის მიმართულებით. შემჩნეულ იქნა ფოილოს წინააღმდეგ რამდენიმე ბატარეა საომარ პოზიციებზე. კოლონის უფროსი დაელაპარაკა პირდაპირი მავთულით მთავარსარდალს – მტერი ამაღამ აუცილებლად გადმოვა შეტევაზე. ნება მოგვეცით ხიდი ავაფეთქოთო. გენერალმა ოდიშელიძემ უპასუხა – ჩვენ ვიმყოფებით მეგობრულ განწყობილებაში საბჭოთა რუსეთთან. დაუშვებელია ჩვენი მხრიდან მტრული მოქმედება. ერიდეთ პროვოკაციას.7“ სავარაუდოა, რომ გენერალი

5 ა.კვიტაიშვილი, რუსეთ-საქართველოს ომი 1921 წელს საქართველოს ოკუპაცია რუსეთის მიერ. ჟურნალი

„განთიადი“ 1990 წელი № 2 გვ. 117-118

6 გიორგი მაზნიაშვილი, მოგონებანი ბათუმი 1990 გვ. 157

7 აკაკი კვიტაიშვილი, რუსეთ-საქართველოს ომი 1921 წელს საქართველოს ოკუპაცია რუსეთის მიერ.

ჟურნალი `განთიადი~ 1990 წელი #2 გვ. 121

ოდიშელიძე თავის გამართლებას ცდილობს. მის მიერ ომის დასაწყისში დაშვებული უმთავრესი შეცდომა, რომელმაც მერე უკვე სხვა არასწორი ქმედებები გამიწვია – სწორედ ძირითადი მოწინააღმდეგის არასწორი განსაზღვრა იყო. პარადოქსია, მაგრამ ადამიანმა, რომელიც თავის ყველა მოხსენებაში ხაზს უსვამდა, რომ მთავარი მოწინააღმდეგე რუსეთია, ომის საწყის ეტაპზე ეს არ ან ვერ დაიჯერა.

საინტერესოა, საქმის რეალური ვითარება არც ქვეყნის პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ იცოდა. 15 თებერვალს დამფუძნებელი კრების დეპუტატების წინაშე გამოსვლისას მთავრობის თავმჯდომარემ, ნოე ჟორდანიამ განაცხადა, „მოქალაქენო! განმეორდა 1918 წლის ამბავი. სომხეთი კვლავ ვერაგულად თავს დაგვესხა … ერევნის ეხლანდელი მთავრობა დღევანდლამდის სდუმს და სცდილობს ქვეყანას ამცნოს, რომ აქ ომი კი არა ადგილობრივი გლეხთა აჯანყებააო. მაშ ვისია ჩვენი ჯარების წინ მდგომი ცხენოსანი და ქვეითი პოლკები, არტილერია და ტყვიისმფრქვეველები? ვინ მოიყვანა სომეხ-რუსების რეგულარული ნაწილები ბორჩალოს მაზრაში? … ერევნიდან ახლავე სთხოვენ რუსეთს შველას და მფარველობას, მაგრამ ჩვენ გვაქვს ოფიციალური განცხადება რუსეთის წარმომადგენლისა, რომ მოსკოვი ამ საქმეებში არ ერევა, რომ ის გადაჭრით სდგას 7 მაისის ხელშეკრულების ნიადაგზე. ერევანს დარჩა ერთადერთი ბაქო, სადაც დიდი გავლენით სარგებლობენ საქართველოდან გაქცეული ქართველი ბოლშევიკები, თავისი ხალხისა და ერის აშკარა მოღალატენი, ერევნის ავანტიურის წამქეზებელნი“8.

შეცდომა № 5. მთავარსარდალი და გენერალური შტაბის უფროსი ფაქტობრივად არ მონაწილეობდნენ ომის პირველ ეტაპზე მიმდინარე ბრძოლებში. უფრო მეტიც, ზუსტი წარმოდგენაც კი არ ქონდათ თუ რა ხდება საბრძოლო მოქმედებების რაიონში. შემდგომ ილია ოდიშლიძე წერდა, „მე არ აღვწერ ბრძოლის პერიპეტიებს, რადგან ბრძოლას წარვმართავდი არა მე არამედ გედევანიშვილი. თავად თავდაცვის საბჭოს მიერ ის სწორედ ამისთვის იყო დანიშნული“. მთავარსარდლის პასუხისმგებლობას კიდევ უფრო ზრდის ის ფაქტი, რომ ამ დროს სხვა მიმართულებებზე ჯერ სამხედრო მოქმედებები დაწყებული არ იყო. გენერალ ოდიშელიძის არ თუ ვერ ჩარევა სამხრეთ-

8 გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“ #36 1921 წ.

აღმოსავლეთის ფრონტზე მიმდინარე სამხედრო მოქმედებებში აშკარად მისი შეცდომა იყო. მით უმეტეს იცოდა, რომ ამ მიმართულებას „რევოლუციური“, როგორც თავად უწოდებს, გენერალი მეთაურობდა.

მთავარსარდლისა და გენერალური შტაბის უფროსის პასუხისმგებლობა იყო, რომ 12-15 თებერვლის ბრძოლებში დაშვებული იქმნა შეცდომები. ვერ განხორციელდა ის, რაზეც გენერალი ოდიშელიძე 3 იანვრის მოხსენებაში წერდა: დაფანტულმა საჯარისო ქვედანაყოფებმა შეკრება ვერ შეძლეს, რიცხობრივი უპირატესობა ვერ მოვიპოვეთ, ინიციატივას მოწინააღმდეგე ფლობდა, არ იყო კოორდინაცია ქვედანაყოფების მოქმედებებში. შთაბეჭდილება იქმნება, რომ უმაღლესი სარდლობა ამ პერიოდში ფაქტობრივად არაფერს აკეთებდა და ყველაფერი გენერალ სოსო გედევანიშვილის ამარა იყო დატოვებული. ის კი შეცდომას შეცდომაზე უშვებდა.9 აკაკი კვიტაიშვილის სიტყვებით, 12-16 თებერვალს ქართულ ჯარს ნამდვილი პატრონი არ ყავდა.10 გენერალ ოდიშელიძის მიერ გაკეთებული მოხსენების შემდეგ გამართული კამათისას ვალიკო ჯუღელმა აღნიშნა, „ბატონებო, მე ვნახე  გენერალი  ოდიშელიძე  მას  მერე,  რაც  ყუმბარა ესროლეს11. ისე მშვიდად ეჭირა თავი, თითქოს ქაღალდის ბურთულა  ესროლათ. ამიტომ ჩემი ნათქვამი ეხება არა ამ ადამიანის პირად გულადობას ან სიმხდალეს, არამედ მის მთავარსარდლობას. ბატონებო, საშინელი რამ მოხდა.  ფრონტზე პირველი გასროლისთანავე გენერალი ოდიშელიძე  ისე  დაიბნა,  რომ  საომარი მოქმედებების წარმართვის ყოველგვარი უნარი დაკარგა, ჯარს არავითარი მითითება არა მიუღია და ყოველი ნაწილი, რასაც უნდოდა, იმას  აკეთებდა~.12  გენერალი კვინიტაძე იხსენებს რა 1921 წლის 15 თებერვალს გვიან ღამით გამართულ

9 დაწვრილებით იხ. ბახტაძე 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს საბრძოლო მოქმედებების ისტორიიდან

(თბილისი. 2013) გვ. 18-34

10 კვიტაიშვილი გვ. 121

11 1919 წლის 13 სექტემბერს 12 საათსა და 55 წუთზე ვერის დაღმართზე (დღევანდელი მიხეილ ჯავახიშვილის ქუჩა) ავტომობილს, რომელშიც სხვებთან ერთად გენერალი ილია ოდიშელიძე და დენიკის

წარმომადგენელი, გენერალი ბარათოვი ისხდნენ, ბოლშევიკმა არკადი ელბქიძემ ბომბი ესროლა. სამი პიროვნება დაიღუპა. ოდიშელიძე სახის არეში დაიჭრა, ბარათოვი ფეხში.

12 გიორგი კვინიტაძე, ჩემი მოგონებები ნაწილი II (თბილისი 2014) გვ. 188

შეკრებას აღნიშნავს, მთავრსარდალმა და გენერალური შტაბის უფროსმა არ იცოდნენ არც შენაერთების ადგილმდებარეობა და არც მათი მდგომარეობაო13.

შეცდომა № 6. გენერალმა გედევანიშვილმა 13 თებერვალს კონტრშეტევის განხორციელება განიზრახა. გენერალ სუმბათაშვილის ქვედანაყოფის გადარჩენილ მეომრებს არმიის 1-ლი ათასეული, სადარაჯო ათასეულის ორი ასეული და გვარდიის საგანგებო ბატალიონი მიაშველეს და სანაინზე შეტევა დაავალეს. ამავე დროს გენერალ ჯიჯიხიას შენაერთს აირუმზე იერიში უბრძანეს. არმიის ცხენოსანი რაზმი „მგლის ჭიშკრის“ გავლით ლორეს მიმართულებით გაგზავნეს. მიუხედავად იმისა, რომ გენერალ ჯიჯიხიას დაჯგუფებამ გარკვეულ წარმატებას მიაღწია და კიზილკაის სიმაღლეებიც დაიკავა, საერთო შეტევა მაინც ვერ განხორციელდა. გარდა იმისა, რომ გენერალ სუმბათაშვილის შენაერთს პირადი შემადგენლობის 2/3 დაკარგული  ყავდა, გადარჩენილ მებრძოლთა მორალურ-ფსიქოლოგიური მდგომარეობა უმძიმესი იყო. შეტევაზე ფაქტობრივად მხოლოდ საგანგებო ბატალიონი გადავიდა, თუმცა ბევრი ვერაფრის გაკეთება ვერ შეძლო14.

შეცდომა № 7. რადგან გენერალ ჯიჯიხიას აირუმზე შეტევა უბრძანეს, ამიტომ

წითელი ხიდის მიმართულება ფაქტობრივად დაუცველი დარჩა. შედეგად 16 თებერვალს წტელ ხიდზე მე-11 არმიის მიერ განხორციელებული შეტევის დროს ხიდთან მდგომა გურიის ბატალიონის ერთმა ასეულმა ცხადია სერიოზული წინააღმდეგობის გაწევა ვერ შეძლო. მოწინააღმდეგემ ხიდი დაიკავა და ჯავშანმანქანების მხარდაჭერით შეტევა განაგრძო.

შეცდომა № 8. წითელი ხიდის მიმართულებაზე რეზერვების შეყვანა ხდებოდა ცალ-ცალკე. ჯერ გავარდიის გურიის ბატალიონი ჩაება ბრძოლაში, შემდეგ თბილისის მე-3 ბატალიონი და ბოლოს თბილისის 1-ლი ბატალიონი. მართებულად წერდა აკაკი კვიტაიშვილი, „ბატალიონები იბრძვიან სხვადასხვა დროს. ერთი რომ დამარცხდება,

13 გიორგი კვინიტაძე, ჩემი მოგონებები ნაწილი II (თბილისი 2014) გვ.33

14 მიხეილ ბახტაძე, 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის საბრძოლო მოქმედებების ისტორიიდან

(თბილისი. 2013) გვ. 21

მეორე გააბამს ბრძოლას“15. რეზერვიდან ბრძოლაში ჩაბმული ბატალიონები მტერს ვერ აკავებდნენ, თავად კი მძიმე დანაკლისს განიცდიდნენ.

შეცდომა № 9. საომარი მოქმედებების დაწყებისთანავე არ მოხდა სამხედრო ქვედანაყოფების საჭირო რაოდენობის გამოძახება ქვეყნის შიდა რაიონებიდან.

შეცდომა № 10. თბილისთან 18-24 თებერვლის ბრძოლების დროს ქართული სარდლობა ფაქტობრივად არ იყენებდა კავალერიას. მართალი ქართული კავალერია მცირერიცხოვანი იყო, მაგრამ გარკვეული ამოცანების გადაჭრა რა თქმა უნდა შეეძლო. გენერალ ანდრონიკაშვილის სექტორში, კოჯორ-ტაბახმელას მიმართულებაზე ცხენოსნების გამოყენება ალბათ არაეფექტური იქნებოდა. სოღანლუღისა და ორხევი- ლილოს მიმართულებაზე კი ნამდვილად შეიძლებოდა. აქ აუცილებლად უნდა გავიხსენოთ გენერალ მაზნიაშვილის სიტყვები, როცა ის 19 თებერვალს გამთენიისას რუსების შეტევის მოგერიების შემდეგ კონტრშეტევის აუცილებლობაზე საუბრობს –

„მოწინააღმდეგის დახეულ ჯარებს თოფის ტყვია ვეღარ სწვდებოდა და ვესროდით მხოლოდ ზარბაზნებს. რეზერვში არ მყავდა დასვენებული არც ერთი ნაწილი, რომელსაც კი შეეძლო მტერს დასდევნებოდა. ლაშქრის შტაბმა, არ ვიცი რა მიზეზით, საჭიროდ არ ჩასთვალა, გამოეგზავნა ჩემთვის კავალერიის ერთი ესკადრონი მაინც, ცხენოსანი ჯარი კი იდგა იმ დროს სოფელ ლილოსთან უსაქმოდ.16“ ჩვენი აზრით, ქართული კავალერიის ფაქტობრივად სრული იგნორირება მთავარსარდლობის სერიოზული შეცდომა იყო.

შეცდომა № 11. პოლკოვნიკმა ირაკლი ცაგურიამ, 24 თებერვალს ნასადილევს შეიტყო რა მოწინააღმდეგის კავალერიის მანევრის შესახებ მეტად თამამი კონტრშეტევა განახორციელა.  აი  რას  წერს  იგი  წერილში,  რომელიც  აკაკი  კვიტაიშვილს გაუგზავნა,

„სადილის შემდეგ, ჩვენი მზვერავებისგან შევიტყვეთ, რომ წითლების ცხენოსანი კოლონები წისქვილიდან შორიახლოს, დიდი ლილოს შემოვლით ავჭალისკენ მიდიოდნენ. ინფორმაცია სასწრაფოდ ეცნობა ბრიგადის შტაბს, ხოლო პოლკს ებრძანა სასწრაფოდ დაძრულიყო, რათა ბოლშევიკებისათვის ავჭალის დაკავებაში ხელი შეეშალა.   გადავწყვიტე,   საბჭოთა   კავალერიის   თამამ   მანევრზე   ჩვენი  საკავალერიო

15 აკაკი კვიტაიშვილი, გვ. 121

16 გიორგი მაზნიაშვილი, მოგონებანი (ბათუმი 1990) გვ. 167-168

იერიშით მეპასუხა … სოფელ ნორიოსთან დავეწიე ბოლშევიკებს … შემოვლითი მანვრი უვნებელყოფილი იყო ჩვენი მამაცური შეტევით.“ ირაკლი ცაგურია იქვე დანანებით აღნიშნავს, რომ სარდლობამ არ ისარგებლა შექმნილი მომენტით და წარმატებული კონტრშეტევა აღარ გაგრძელდა. თავად ცაგურია მძიმედა დაიჭრა და ამან ბრძოლის გაგრძელების საშუალება არ მისცა. ცხადია ჩნდება კითხვა, ყავდა კი მთავარსარდალს ძალები, რომელთა გამოყენებაც შესაძლებელი იქნებოდა? ჩვენი აზრით, არსებობდა გარკვეული შენაერთები, რომლებითაც შესაძლებელი იყო წარმატებული შეტევის გაგრძელება. ვგულისხმობთ ცხენოსანი ბრიგადის დიდ ნაწილს (ცაგურიამ შეტევაზე წაიყვანა სახალხო გვარდიის ცხენოსანი პოლკის მხოლოდ ორი ესკადრონი, ოთხიდან. გარდა ამისა ბრიგადაში შედიოდა არმიის ცხენოსანი პოლკიც) და პოლკოვნიკ გედევანიშვილის დაქვემდებარებაში არსებული სხვა ქვედანაყოფებს (გენერალ ალექსანდრე ზაქარიაძის ინფორმაციით ეს იყო გვარდიის სამი ბატალიონი და მოხალისეები)17. ცაგურიას მიერ დაწყებული კონტრშეტევის გაგრძელება მინიმუმ გაართულებდა რუსების მდგომარეობას, თუ მართლაც არ გამოიწვევდა მათი საკავალერიო შენაერთის განადგურებას. დარწმუნებული ვართ, თავად ცაგურია რომ არ დაჭრილიყო ბრძოლა გაგრძელდებოდა.

შეცდომა № 12. თბილისის დატოვება 1921 წლის 24 თებერვალს. ამ საკითხზე ბევრი დაწერილა და კვლავაც დაიწერება. ყველას თავისი მოსაზრება და არგუმენტაცია აქვს. სადავო არ არის მხოლოდ ერთი რამ, გადაწყვეტილება თბილისი დატოვების შესახებ ერთპიროვნულად მიიღო მთავარსარდალმა გიორგი კვინიტაძემ. ჩვენი აზრით, ასეთი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების მიღება ერთპიროვნულად თავისთავად შეცდომა იყო.

მართებული იყო თუ არა მთავარსარდლის გადაწყვეტილება, ამაზე კამათი მაშინვე დაიწყო, დღესაც გრძელდება და ალბათ მომავალშიც იქნება. ყველას თავისი არგუმეტი აქვს. ჩვენ მათ განხილვას არ ვაპირებთ. შევეხებით მხოლოდ კვინიტაძის არგუმენტაციას, რადგან გადაწყვეტილება მან მიიღო და საინტერესოა თუ რის საფუძველზე. საკუთარ გადაწყვეტილებას გენერალი კვინიტაძე შემდეგნაირად ხსნის

17 ალექსანდრე ზაქარიაძე, გვ. 62

შემდგომში დაწერილ მოგონებებში. „საერთო მდგომარეობა ასეთი იყო. ჯერ კიდევ 23 თებერვალს მოწინააღმდეგე ნახშირ-გორასთან გამოჩნდა, საიდანაც სოფელ დიღომში გადასვლა შეეძლო და სიმაღლეების დაპყრობის შემდეგ, მითუმეტეს, ავჭალაც უკვე მის ხელში იყო, თბილისიდან გასასვლელ გზებს გადაგვიკეტავდა, რაც დედაქალაქის ალყაში მოქცევას ანუ ჯარის და მთელი სამთავრობო აპარატის დაღუპვას ნიშნავდა. ამ ელემენტების დაკარგვის შემდეგ ქვეყანა ბრძოლას ვეღარ გააგრძელებდა, რაც ომის დასასრულს ნიშნავდა. მტრისთვის თბილისზე ალყის შემორტყმა არ უნდა დაგვენებებინა. მთავრობის მიერ ორჯერ დამტკიცებული ომის წარმართვის საერთო დირექტივის თანახმად, ომის გასაგრძელებლად თბილისიდან უნდა გაგვეღწია, ვინაიდან თბილისის დაცემა ომის დასასრულს არ ნიშნავდა. სწორი იყო თუ არა ეს გადაწყვეტილება? მიმაჩნია რომ სწორი იყო … ამრიგად 24 თებერვლის საღამოსათვის თბილისი, არსებითად ალყაში მოექცა. ავჭალა რომც გაგვეწმინდა, მტკვრის გასწვრივ ვიწრო გასასვლელი თუ დარჩებოდა _ რკინიგზის ხაზი, ავჭალაზე გამავალი სასოფლო გზა და საქართველოს სამხედრო გზა. სიგანეში ეს ზოლი 2-3 ვერსს არ აღემატება და თბილისის თავდაცვის ზოლის ერთ მეათედს შეადგენს. ყოველივე ამას ჩვენს მიერ 3150 სიმაღლის დაკარგვა ემატება, ყველაზე ტრაგიკული კი მარცხენა სანაპიროს ჯგუფის მიერ თავისი გამაგრებული პოზიციების მიტოვებაა. გარდა ამისა თადარიგში ერთი კაციც აღარ მყავდა … თბილისის ქუჩებში ბრძოლების გამართვა შეუძლებელი იყო, ვინაიდან ქალაქი ტაფობში მდებარეობს და მთებითაა გარშემორტყმული. ეს ხაფანგი იყო, საიდანაც ვერავინ ვერ გააღწევდა და ჯარი იძულებული გახდებოდა დანებებულიყო. ჯარის გაყვანა და თბილისიდან 12-13 ვერსის მანძილზე გამაგრება გადავწყვიტე. თბილისის დასაცავი ყველა ძალა და საშუალება ამოიწურა, წინააღმდეგობის გაწევა აღარ შეგვეძლო. ქვეყნის დასაცავად თბილისი უნდა დაგვეტოვებინა, თუ არა ჯარისა და მმართველობის გარდაუვალი დაღუპვა გველოდა. ჩემი ეს გადაწყვეტილება მთავრობის თავმჯდომარეს ვაცნობე. თბილისზე გავლით ბრძოლით უკან დახევა წარმატებას არ გვიქადდა. საუკეთესო საშუალება ღამის სიბნელეში უკანდახევა იყო … საღამოს 5-6 საათისათვის მთავრობის თავმჯდომარეს მოვახსენე ჩემი გადაწყვეტილება უკანდახევის შესახებ. ბრძოლის ყველა საშუალება

ამოვწურეთ და ალყაში მოქცევა გვემუქრებოდა. 9 საათისათვის ეს ბრძანება გადაეცა ჯარს, რომელსაც უკანდახევა ღამის 12 საათზე უნდა დაეწყო“18.

აუცილებლად უნდა აღინიშნოს: 1) ავჭალა რუსების ხელში არ იყო. 24 თებერვალს მათ ეს სცადეს, მაგრამ ვერ მოახერხეს. 2) ტრიგონომეტრიული სიმაღლე 3150-ის საკითხი გაურკვეველია. გენერალი მაზნიაშვილისა და აკაკი კვიტაიშვილის ინფორმაციით სიმაღლე დავიბრუნეთ. სიმაღლის დასაბრუნებლად განხორცილებულ კონტრშეტევას ადასტურებს რევაზ გაბაშვილიც. თავად კვინიტაძეც აღნიშნავს, რომ

„ზუსტი ცნობა იმისა, აიღეს თუ არა იგი, ვერ მივიღეთ. ზოგი ამბობდა დავიბრუნეთო, ზოგო პირიქით, არაო“. საბჭოთა რუსეთის კავკასიის ფრონტის სარდლობის ინფორმაციით სიმაღლე 3150 მათ ხელშია. თუმცა იქვე აღნიშნულია, რომ ქართველების კონტრშეტევის შემთხვევაში სიმაღლის შენარჩუნება ვერ მოხერხდებაო. ჩვენი აზრით, პოლკოვნიკმა ნიკოლოზ ვაჩნაძემ თავის მე-9 ათასეულისა და 1-ლი ათასეულის ორი ასეულის დახმარებით 3.150-ე სიმაღლე დაიბრუნა. ასაც რომ არ მომხდარიყო, თავად საბჭოთა მონაცემებიც ადასტურებს, რომ სიმარლე 3150-ის ფლობა რუსებს არაფერს არ აძლევდა. ამდენად გენერალ მაზნიაშვილის სექტორში მოწინააღმდეგემ რეალურად ვერანაირ წარმატებას ვერ მიაღწია. მაზნიაშვილის პოზიციებიდან რუსების შემოჭრის რეალური საფრთხე იმ მომენტში არ არსებობდა.19 3) „მარცხენა სანაპირო ჯგუფს“ ანუ სახალხო გვარდიას ორხევის პოზიციები არ მიუტოვებია. მართალი ბრძოლის რაღაც მომენტში მათ დატოვეს სანგრების, მაგრამ საღამოს გენერალ ჯიჯიხიას ბრძანებით რეზერვიდან ბრძოლაში ჩაერთო იმერეთის ბატალიონი აკაკი კვიტაიშვილის მეთაურობით და სენაკისა და ზუგდიდის ბატალიონებთან ერთად პოზიციები დაიბრუნა20. ამას ნათლად ადასტურებს ინჟინერ მამაცაშვილის მოგონებაც.21 4) რეზერვები მართლაც არ იყო. ანუ სამხედრო ქვედანაყოფი, რომელიც 24 თებერვალს ბრძოლაში არ მონაწილეობდა არ არსებობდა. ყველა იყო ფრონტზე. თუმცა ალბათ შეიძლებოდა გარკვეული გადაჯგუფებაც და მოსახლეობის მობილიზაციაც.

18 გიორგი კვინიტაძე, გვ. 55, 58-59

19 მიხეილ ბახტაძე გვ. 72-74, 103

20 მიხეილ ბახტაძე გვ. 76, 90.

21 იოსებ მამაცაშვილი. მოგონებანი (1921 წლის თებერვალ-ივლისი) თბილისი 2014 გვ. 16-17

იყო კიდევ ერთი სერიოზული საფრთხე, თბილისის დაცვის მარცხენა ფრთის შემოვლა. ეს რუსებმა 24 თებერვალს სცადეს, მაგრამ არ გამოუვიდოდათ. ავჭალაზე მთავარი დარტყმის განხორციელებას მოწინააღმდეგე მე-18 და მე-12 დივიზიებით აპირებდა. ამ გზით თბილისის ალყაში მოქცევა სურდა. თუმცა ერთია სურვილი და მეორეა რეალობა. შეძლებდა კი ეს ორი დივიზია თბილისი-მცხეთის კომუნიკაციების გადაჭრას იმ დროს როდესაც ქართული მხარე აკონტროლებდა სარკინიგზო ხაზს და საშუალება ქონდა ჯავშანმატარებლები გამოეყენებინა? პასუხი ვარაუდის სფეროს განეკუთვნება.

ცხადია ერთი რამ, მთავარსარდალმა გადაწყვეტილება მიიღო მცდარ ინფორმაციაზე დაყრდნობით. რაც ცხადია შეცდომა იყო. მთავარსარდალმა ჩათვალა, რომ თბილისს ალყის საშიშროება ემუქრებოდა და მიიღო კლასიკური გადაწყვეტილება

– უკან დახევა და მოსალოდნელი ალყისთვის თავის დაღწევა. არადა საჭირო იყო არაორდინალური, რაიმე საგანგებო და განსაკუთრებულის მოფიქრება. ისე როგორც ეს გააკეთა პოლკოვნიკმა ჩხეიძემ 19 თებერვალს.

მე-11 არმიის სარდლობას გადაწყვეტილი ჰქონდა 19 თებერვალს თბილისი აეღო. ცენტრში დამარცხების შემდეგ მათ შეტევის მიმართულება შეცვალეს და ჩვენი ჯარების მარჯვენა ფრთას შეუტიეს. დილის 8 საათზე მტერი სოფლების ვაშლოვანისა და კუმისის წინ გამოჩნდა და ტაბახმელა-კოჯრის მიმართულებით დაიძრა. ტაბახმელას, სამხედრო სკოლასთან ერთად მე-10 ათასეულის მეომრებიც იცავდნენ პოლკოვნიკ საგინაშვილის მეთაურობით. ეს სამხედრო ნაწილი სკოლის დასახმარებლად პოზიციებზე 18 თებერვალს საღამოს მივიდა. ტაბახმელას პოზიციებიდან მაიორმა ბახუტაშვილმა მოწინააღმდეგეს საარტილერიო ცეცხლი გაუხსნა და დაფანტა. ცოტა ხანში მოწინააღმდეგის ცხენოსანი რაზმი გამოჩნდა. ქართველმა არტილერისტება ამჯერად მათი მიმართულებით გახსნეს ცეცხლი. მოწინააღმდეგეს ძალიან დიდი რიცხობრივი უპირატესობა ჰქონდა და ნელ-ნელა წინ მოიწევდა. 12 საათისათვის მათ უკვე უშუალოდ ტაბახმელას პოზიციებს შეუტიეს. # 1 სანგრიდან, ლეიტენანტ ერისთავის მეთაურობით გახსნილმა ტყვიამფრქვევების ცეცხლმა მოწინააღმდეგე შეაყოვნა. პარალელურად მიმდინარეობდა მტრის შეტევა კოჯრის მიმართულებითაც. აქ მყოფმა მე-4 ათასეულის

ნაწილებმა მოწინააღმდეგის შემოტევას ვერ გაუძლეს და მამადავითის მიმართულებით უკან დაიხიეს. კოჯრის დაკავების შემდეგ ბოლშევიკები წავკისისა და ტაბახმელას მიმართულებით დაეშვნენ. ამ დროს დაახლოებით 13.30 საათი იყო. შეიქმნა ტაბახმელას პოზიციებზე მყოფი ქართული ნაწილების ალყაში მოქცევის საშიშროება, ამიტომ გენერალმა ანდრონიკაშვილმა პოლკოვნიკ ჩხეიძეს ტაბახმელას დატოვება და ბრძოლით მამადავითისაკენ დახევა უბრძანა. გენერალ ანდრონიკაშვილის ამ ბრძანებასთან დაკავშირებით, ჩხეიძე წერს, „საერთოდ გენერალ ანდრონიკაშვილს თავი ეჭირა მეტად მშვიდად და განაგებდა საზრიანად. მის გადაწყვეტილებას შეიძლება მიეცეს ფსიქოლოგიური ახსნა. ის იმყოფებოდა თავის შტაბში და ვერ ხედავდა უშუალოდ ჯარებს, ვერ გრძნობდა სკოლის გამობრძმედილ მებრძოლ სულს და როგორც ბუნებით რბილი ადამიანი, ვერ პოულობდა თავის არსებაში იმდენ ნებისყოფას, რომ მოეთხოვა თავისი ჯარებისათვის, უეჭველი დაღუპვის მიუხედავად, დამდგარიყვნენ და დაღუპულიყვნენ“.   აი   როგორ   გადმოგვცემს   თავის   განცდებს   ალექსანდრე   ჩხეიძე,

„ნაპოლეონობა არ იყო საჭირო იმის გამოსარკვევად, რომ იმ შემთხვევაში თუ მე ბრძანებას ავასრულებდი იმ საღამოსვე ტფილისი ბოლშევიკების მიერ იქნებოდა დაკავებული … მოზღვავდა მწველი განცდები … წარმოვიდგინე, რომ სამხედრო ისტორიკოსი ტფილისთან ბრძოლის აღწერის დროს დაწერს – კრიტიკულ წუთებში სამხედრო სკოლის რაზმმა დააგდო თავისი პოზიციები და დაიხია მამა-დავითის  მთაზე. რის შედეგად ბოლშევიკებმა დაიკავეს ტაბახმელა და აქედან შევარდნენ ტფილისში. არა ეს არ იქნება ისტორიაში ასე დაწერილი … მომაგონდა სამხედრო ისტორიიდან შემთხვევები, როდესაც ჯარის ნაწილები სწირავდნენ თავს არმიის დასახსნელად.“ პოლკოვნიკმა ჩხეიძე ხვდებოდა, რომ მის ხელთ არსებული ძალებით კოჯრის გათავისუფლებას ვერ შეძლებდა. მაგრამ ისიც იცოდა, რომ საჭირო იყო მტრის შეჩერება სანამ მთავარსარდალი დამატებით ძალებს გამოგზავნიდა. გენერალი კვინიტაძე რომ სწორ გადაწყვეტილებას მიიღებდა ამაში პოლკოვნიკი დარწმუნებული იყო. გენერალმა კვინიტაძემ, კოჯრის დაკარგვის შესახებ ინფორმაციის მიღებისთანავე ტაბახმელას მიმართულებით გაგზავნა მე-5 ათასეული, გვარდიის იმერეთის და ბათუმის ბატალიონები.  ამავე  დროს ერევანსკის  (დღევანდელი  თავისუფლების  – მ.ბ.)

მოედანზე უნდა მისულიყო და შემდგომ ბრძანებებს დალოდებოდა გვარდიის თბილისის ორი ბატალიონი. ამ დროს კი პოლკოვნიკმა ჩხეიძემა მაიორ ბახუტაშვილს არტილერიის მობრუნება და მტრისათვსი ცეცხლის გახსნა უბრძანა. სარდლობა დროებით ნესტორ გარდაფხაძეს გადააბარა და თავად გენერალ ანდრონიკაშვილთან შტაბში ჩავიდა. გადაწყდა არსებული ძალებით კონტრშეტევის განხორციელება და მტრის შეჩერება. იუნკრები, კაპიტან თოიძისა და მე-10 ათასეულის მებრძოლთა ნაწილი კაპიტან ქარუმიძის მეთაურობით შეტევაზე გადავიდა. „იერიში დაიძრა! ნახევარი გუნდი (მე-10 ათასეულის ნაწილი – მ.ბ.) წავიდა მარჯვინვ, იუნკრები მარცხნივ. ნახევარი გუნდის იერიში რამოდენადმე დაფარული იყო ბორცვებით, იუნკრები კი უტევდნენ სუფთა თოვლით დაფენილ ღია ადგილზე. დიდებული და ლამაზი სურათი იყო! არც ერთხელ არ დაწოლილან ისე გაიარეს ცეცხლის ქვეშ 1 და 1/2 ვერსი. ეს მორალური დარტყმა ბოლშევიკებისთვის ცეცხლზე ძლიერი იყო! მიუახლოვდნენ 100- 120 ნაბიჯზე და გახსნეს ცეცხლი, მაგრამ უბედურება არ გვტოვებდა ჩვენ! მე-10 ათასეულის ნახევარ გუნდში მოკლულ იქნა კაპ. ქარუმიძე; იუნკრების მწყობრში მოჰკლეს კაპ. თოიძე. ნახევარმა გუნდმა დაიწია უკან, მაგრამ შემდეგ გასწორდა და შეჩერდა. ბოლშევიკები გადმოვიდნენ ხიშტით იერიშზე ერთ-მუჭა იუნკრების წინააღმდეგ (სულ იყო 23 იუნკერი). იუნკრებმა დაიწიეს უკან, მოიმარჯვეს ადგილი და შეეგებნენ ცეცხლით! ჩვენმა ზარბაზნებმა გაახშირეს სროლა. ბოლშევიკები გაიქცნენ უკან თავიანთ თოვლის სანგრებში. ჩვენი არტილერიის მარჯვე ცეცხლმა (პირდაპირი დამიზვნით) და გმირულ კონტრ-იერიშის მორალურმა დარტყმამ მტერი ადგილზე მიაჭედა! ჩვენ უკვე გადარჩენილი ვიყავით!“22.

პოლკოვნიკმა ჩხეიძემ ალყის საშიშროება არად ჩააგდო (განსხვავებით გენერალ ანდრონიკაშვილისგან, რომელმაც ასევე „კლასიკური“ გადაწყვეტილება მიიღო) და გამოსავალიც მოძებნა.

თავის გადაწყვეტილების მიღებისას მთავარსარდალმა არ გაითვალისწინა თუ როგორი მაღალი საბრძოლო განწყობა ჰქონდა ჯარს (და მოსახლეობასაც) თბილისის დაცვისას და რა მოუვიდოდა მას დედაქალაქის დატოვების შემთხვევაში და არც სხვის

22 ალექსანდრე ჩხეიძე, სამხედრო სკოლა. ჟურნალი „მხედარი“ #1 1991 წელი გვ. 54-56

მოსაზრებები მოისმინა. მართებულად შენიშნავდა გენერალი მაზნიაშვილი, „ტფილისის დაცვა ისეთი დიდი საკითხია, რომ მისი გადაწყვეტა ასე მოჩქარებით, ასე დაუფიქრებლად ვერაფრით ვერ ამეხსნა. იმ კრებაზე, რომელზედაც ეს გადამწყვეტი დადგენილება მიიღეს, არამც თუ არ მიგვიწვიეს ჩვენ ფრონტის უფროსები, რომლებიც ფრონტს თვალით დავყურებდით, რომლებმაც კარგად ვიცოდით მოწინააღმდეგისა და ჩვენი ძალები, მათი და ჩვენი სულიერი განწყობილება, არამედ არც კი შეგვეკითხნენ, ჩვენი აზრის მოსმენა არც კი ინებეს“23. გენერალმა ილია ოდიშელიძემ კი იქვე გააფრთხილა გენერალი კვინიტაძე, უთხრა რა, რომ დედაქალაქის დატოვება ჯარს მურალურად გაანადგურებდა და მცხეთაში გაჩერება შეუძლებელი იქნებოდა. სამწუხაროდ გენერალ ოდიშელიძის წინასწარმეტყველება ახდა. გამოსავლის მოსაძებნად გენერალ კვინიტაძეს დაახლოებით 8-10 საათი ქონდა. მას ამ მიმართულებით არც უფიქრია და 24 თებერვალს საღამოს პირდაპირ უკანდახევის გადაწყვეტილება მიიღო. თეორიულად თუ ვიმსჯელებთ, კვინიტაძეს თათბირი უნდა მოეწვია თუნდაც მხოლოდ გენერლების: მაზნიაშვილის, ანდრონიკაშვილის, ჯიჯიხიას მონაწილეობით. ამ შეხვედრაზე ეფიქრათ, ეკამათათ, საამისო დრო არსებობდა და თუ ვერანაირ გამოსავალს ვერ მოძებნიდენ მთავარსარდალს გადაწყვეტილება უკანდახევის შესახებ შეეძლო ამის შემდეგ მიეღო. მნიშვნელოვნად არაფერი შეიცვლებოდა თუ ქართული შეიარაღებული ძალები უკანდახევას 3-4 საათით გვიან დაიწყებდნენ.

კიდევ ერთხელ გავიმეორებთ იმას რაც დასაწყისში აღვნიშნეთ, ურემი რომ გადაბრუნდება გზა მერე გამოჩდება და ადვილია 95 წლის შემდეგ ვითარების ანალიზი. ის რომ გიორგი კვინიტაძე მთელი თავის საქმიანობით, სამი წლის მანძილზე ერთგულად და თავდადებით ემსახურებოდა საქართველოს ცხადზე უცხადესია. 1921 წლის 24 თებერვალსაც ის გულწრფელად ცდილობდა საუკეთესო გადაწყვეტილება მიეღო და რაც სწორად ჩათვალა ის გააკეთა. შემდგომმა მოვლენებმა უჩვენა, რომ მთავარსარდლის გადაწყვეტილება სამწუხაროდ მცდარი აღმოჩნდა.

გვინდა შვეხოთ კიდევ ორ სერიოზულ შეცდომას, რომელიც უმთავრესად უკვე საქართველოს მაშინდელი პოლიტიკური ხელმძღვანელობის სინდისზეა. ეს შეცდომები

23 გიორგი მაზნიაშვილი, გვ. 176

დაშვებულ იქნა ომის დაწყებამდე რამდენიმე თვით ადრე. იმ მომენტში ალბათ არც ჩანდა რომ ეს მცდარი გადაწყვეტილებები იყო. ამან თავი სწორედ 1921 წელს იჩინა. პირველი – არ მოხდა რეგულარული ჯარისა და სახალხო გვარდიის გაერთიანება. ცნობილი სოციალ-დემოკრატი და 1920 წელს სამხედრო მინისტრი გრიგოლ გიორგაძე შემდგომში წერდა, „სახელმწიფოს ტავდაცვის საქმის ინტერესებს უფრო შეეფერებოდა, რომ ორი სამხედრო სისტემა არარ დარჩენილიყო პარალელურად. სამხედრო საქმეშიც საქართველოს მაინცდამაინც რა არაჩვეულებრივი ნოვატორობა უნდა გამოეჩინა. საჭირო იყო … ამ ორი სამხედრო ორგანიზაციის სინთეზი და შედუღაბება, მათი ერთ მთლიან  და ჩამოსხმულ ორგანიზმად გადაქცევა. აი ეს რეფორმა დაგვიანდა და ამ დაგვიანებას კი არ ქონდა საკმაო გასამართლებელი საბუთი, ვინაიდან მას შემდეგ, რაც რესპუბლიკა შინაგანათ უკვე ჩამოყალიბდა, ორსისტემიანობამ საფუძველი დაკარგა, რადგან საქართველოს ჯარი და საქართველოს გვარდია, ერთ მხედრობად გადაქცეული იქნებოდა უფრო ძლიერი, ვიდრე მათი მექანიკური ჯამი … თუ განსაზღვრულ დროში და პირობებში ორსისტემიანობა სრულიად აუცილებელი და უაღრესად საჭირო და სასარგებლო იყო, დროთა ვითარებაში ის საზარალოდ გადაიქცა. თუ მანამდე არა, ყოველ შემთხვევაში 1920 წლიდან მაინც, განსაკუთრებით ამ წლის ზაფხულიდან, მაის- ივნისის რუსეთ-საქართველოს (აზერბაიჯანის საზღვარზე) ომის შემდეგ ნათელი უნდა ყოფილიყო, თუ რამდენად აუცილებელი და მიზანშეწონილი იქნებოდა ამ ორი ერთი- მეორისაგან დამოუკიდებელი სამხედრო ორგანიზაციის ერთად შედუღაბება. ყოველ შემთხვევაში მუდმივი ნაწილებისა და ხელმძღვანელ ცენტრების გაერთიანებით საქმის დაწყება და საერთოდ აქეთკენ კურსის აღება და არა საწინააღმდეგო გზით სიარული და მავნე პარალელიზმის კიდევ უფრო გაძლიერება და გაღრმავება. ამას მოითხოვდა რესპუბლიკის ფინანსურ-ეკონომიკური მდგომარეობა, მისი საშინაო და საგარეო პოლიტიკური და მხედრული ინტერესები“.24

მეორე – აუცილებელი იყო 1920 წლის მაისში, საქართველოს ოკუპაციის პირველი მცდელობის დროს, სამხედრო მოქმედებების გადატანა აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე და წითლების იქ დამარცხება. 1920 წლის 27 აპრილს, საბჭოთა რუსეთის შეიარაღებულმა

24 გრიგოლ ლორთქიფანიძე, „ფიქრები საქართველოზე“. ჟურნალი „მხედარი“ 1991 წელი #1 გვ. 39-40

ძალებმა აზერბაიჯანის წინააღმდეგ სამხედრო მოქმედებები დაიწყეს. აზერბაიჯანის მთავრობამ დახმარებისთვის საქართველოს მიმართა და ხელშეკრულების თანახმად საქართველოს ხელისუფლებას სასწრაფოდ სამხედრო დახმარება უნდა აღმოეჩინა მეზობელი მოკავშირე სახელმწიფოსათვის. სამწუხაროდ საქართველოს ხელისუფლებამ არაფერი იღონა აზერბაიჯანის დასახმარებლად. შედეგად მოხდა ის, რომ აზერბაიჯანის დაპყრობის შემდეგ „წითლები“ საქართველოს საზღვრებში შემოიჭრნენ. იმ ეტაპზე საქართვლოს შეიარაღებულმა ძალებმა შეძლეს ქვეყნის დამოუკიდებლობის დაცვა. საქართველოს მტავრობის გადაწყვეტილება მნიშვნელოვნად განაპირობა აზერბაიჯანის რესპუბლიკის მთავრობის მიერ ფაქტობრივად კაპიტულაციის გამოცხადებამ. გარდა ამისა, საქართველოს მთავრობას რაც არ უნდა სწრაფი გადაწყვეტილება მიეღო, ქართულ შეიარაღებულ ნაწილებს რაც არ უნდა ოპერატიულად ემოქმედათ, ისინი ქალაქ ბაქოს ვერ გადაარჩენდნენ. სამაგიეროდ „წითლების“ შეჩერებას მინიმუმ განჯასთან მაინც შეძლებდნენ. ეს რადიკალურად შეცვლიდა მდგომარეობას. გენერალი კვინიტაძე, რომელიც 1920 წლის მაისში საქართველოს საზღვრებში შემოჭრილი ბოლშევიკური ძალების განდევნას მეთაურობდა, თავის მემუარებში აღნიშნავს, რომ იმ მომენტში მისთვის აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე გადასვლისა და „წითლების“ დევნის უფლება რომ მიეცათ, თავისუფლად შეძლებდა აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის ერთგული შეიარაღებული ძალების დახმარებით ბოლშევიკთა განდევნას მეზობელი რესპუბლიკიდანაც. „სამხედრო მოქმედებატა შეწყვეტა დიდ პოლიტიკურ შეცდომად მიმაჩნია. არ დავიწყებ მკითხაობას, რა მოხდებოდა, მაგრამ ვიტყვი, რომ ეს იყო ამიერკავკასიაში ბოლშევიკების ყველაზე დიდი სისუსტის და პოლონეთისა და ვრანგელის მხრიდან მათთვის დიდი საშიშროების მომენტი. მომავალში ჩვენ არარასოდეს გვეყოლებოდა ისეთი სუსტი მტერი, როგორიც ახლა იყო. ბაქოს აღების შემდეგ ბოლშევიკები თბილისზე იმიტომ კი არ წამოვიდნენ, რომ პირველივე მარცხის შემდეგ ამიერკავკასიის დაპყრობაზე უარი ეთქვათ. ისინი კვლავ ეცდებოდნენ მიზნის მიღწევას. და რადგან ეს ასე იყო, მათთან მაშინ უნდა გვებრძოლა, როცა განგების ნებით საკმაოდ დასუსტებულნი იყვნენ. აზერბაიჯანში ბოლშევიკების ძალაუფლება მყარი არ იყო, ძალები მცირე ჰყავდათ (ამ ფრონტზე სულ 3-4 დივიზია), მოსახლეობა მათ მიმართ

მტრულად იყო განწყობილი (გამნჯის აჯანყება), აზერბაიჯანული ჯარი ჩვენსკენ იხრებოდა, ამასთან, ბოლშევიკები პოლონეთსა და ვრანგელს ებრძოდნენ, ყველა ეს გარემოება ჩვენთვის ხელსაყრელ პირობებს ქმნიდა. ძალ;ების დროულად გაძლიერებას ბოლშევიკები ვერ მოახერხებდნენ, ამიტომ ჩვენ წარმატებით წავიწევდით წინ, ბაქოსკენ, რასაც უსათუოდ მთიელთა აჯანყება მოჰყვებოდა, ეს კი რუსეთის ამიერკავკასიასთან კავშირს შეაფერხებდა. იქნებ ამ ხელსაყრელ მონაცემებს ვაზვიადებ, მაშინ მომავალმა ტაობამ ცივი გონებით შეაფასოს ყოველივე და თავისი დასკვნები გამოიტანოს.25“ 1920 წლის მაისში არსებული ვითარების გათვალისწინებით, მართლაც სავსებით შესაძლებელი იყო კვინიტაძის გეგმის განხორციელება. იმ დროს საბჭოთა რუსეთის ძირითადი და საუკეთესო სამხედრო ძალები პოლონეთთან ომში იყვნენ ჩაბმული. აპრილის ბოლოს პოლონელებმა ახალი შეტევა წამოიწყეს და 7 მაისს კიევიც კი დაიკავეს. საბჭოთა ხელმძღვანელობამ სასწრაფო ღონისძიებები გაატარა: დასავლეთის ფრონტის სარდლად გადაიყვანეს კავკასიის ფრონტის სარდალი ტუხაჩევსკი, პოლონელთა წინააღმდეგ გაიგზავნა ბუდიონის 1-ლი ცხენოსანი არმია და სხვ. ამიტომ მთელი ყურადღება პოლონეთთან ომზე იყო გადატანილი. ძალიან სერიოზულ პრობლემებს უქმნიდა საბჭოთა ხელისუფლებას ბარონი ვრანგელიც. მან შეძლო წითლების რამდენიმ დივიზიის დამარცხება და სამხედრო მოქმედებები ყირიმის ნახევარკუნძულის გარეთ, ჩრდილოეთ ტავრიაში გადაიტანა. ვრანგელის მოქმედებაც გაცილებით სახიფათო და საშიში იყო საბჭოთა ხელისუფლებისათვის, ვიდრე ბრძოლები სამხრეთ კავკასიაში. გასათვალისწინებელია, რომ ბრძოლები მიმდინარეობდა ჩრდილოეთ კავასიაში და დამოუკიდებელი აზერბაიჯანის სამხედრო ნაწილებიც ნამდვილად სერიოზულ ძალას წარმოადგენდნენ. ამას ადასტურებს თუნდაც მოგვიენებით მომხდარი განჯის აჯანყება, რომლის ჩახშობაც წითლებს ძალიან გაუჭირდათ (აჯანყება დაიწყო 22 მაისს და ამბოხებულებმა ქალაქი მხოლოდ 2 ივნისს დატოვეს).

ცხადია გაცილებით უფრო ადვილი იქნებოდა ბოლშევიკების დამარცხება თუ კი ქართული შეიარაღებული ძალები მოწინააღმდეგეს მოკავშირის ტერიტორიაზე

25 გიორგი კვინიტაძე, ჩემი მოგონებები ნაწილი I (თბილისი 2014) გვ. 172

შეეგებებოდნენ და ბრძოლაში აზერბაიჯანის არმიის შენაერთებსაც დაიხმარებდნენ. თუ რაოდენ მყიფე იყო ბოლშევიკების მდგომარეობა იმ დროს, ადასტურებს XI არმიის სარდლობისთვის გაგზავნილი დირექტივაც, რომლის მიხედვითაც საქართველოს შეიარაღებული ძალების კონტრშტევის შემთხვევაში ერთადერთი რაზეც XI არმიას უნდა ეზრუნა ეს ბაქოს შენარჩუნება და დაცვა იყო.

საკმარისი იყო საბჭოთა რუსეთს სამხრეთ კავკასიაში ფეხი შემოედგა და აქ არსებული სახელმწიფოებიდან ერთ-ერთი მაინც დაეპყრო, რომ დანარჩენების ყოფნა- არყოფნის საკითხი მხოლოდ დროის ფაქტორიღა იყო. სამწუხაროდ საქართველოს ხელისუფლებამ სხვაგვარად განსაჯა და ეს კატატსტროფული შეცდომა აღმოჩნდა.

1921 წლის 25 თებერვალს გამთენიისას ქართული ჯარის მიერ თბილისის დატოვებამ ფაქტობრივად გადაწყვიტა ომის ბედი. მიუხედავად ამისა საქართველოს შეიარაღებული ძალები კიდევ ორი კვირის მანძილზე აწარმოებდნენ თავგანწირულ ბრძოლას სამშობლოს გადასარჩენად. ამ დროსაც იყო დაშვებული შეცდომები (მაგ. გენერალ სოსო გედევანიშვილის დანიშვნა გორისაკენ უკანდახეული ერთ-ერთი კოლონის უფროსად, გორში ჯარის ორი დღით შეჩერება და სხვ.), მაგრამ მათ გადამწყვეტი როლი უკვე აღარ უთამაშიათ ამიტომ მათზე არაფერს ვიტყვით.

ჩვენს მიერ ზემოთ ჩამოთვლილმა საბედისწერო შეცდომება მნიშვნელოვნად განაპირობა 1921 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის შედეგი. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ საქართველოს გააჩნდა რესურსი, რომლის სწორად გამოყენების შემთხვევაში შესაძლებელი იყო 1921 წელს დამოუკიდებლობის შენარჩუნება. რა თქმა უნდა ეს არ ნიშნავს: რომ საბჭოთა რუსეთი კვლავ არ ეცდებოდა საქართველოს დაპყრობას, რომ საქართველო ყოველთვის შეძლებდა აგრესორის დამარცხებას, რომ ჩვენ აუცილებლად დავრჩებოდით დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ სულ მცირე 1939-1940 წლებამდე მაინც და სხვ. ჩვენ ვგულისხმობთ მხოლოდ 1921 წლის თებერვალ-მარტში მიმდინარე ომს.

გამოყენებული ლიტარატურის სია:

  1. ბახტაძე მ. გენერალ-ლეიტენანტი ილია ოდიშელიძე. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის შრომები VII. თბილისი 2013
  2. ზაქარიაძე ა. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა. ქართული ემიგრანტული ჟურნალისტიკის ისტორია. ტ.4 თბილისი 2003
  3. კვინიტაძე გ. ჩემი მოგონებები. ნაწილი I და II თბილისი 2014
  4. კვიტაიშვილი ა. რუსეთ-საქართველოს ომი 1921 წელს საქართველოს ოკუპაცია რუსეთის მიერ. ჟურნალი „განთიადი“ № 2 ქუთაისი 1990
  5. ლორთქიფანიძე გ. ფიქრები საქართველოზე ჟურნალი „მხედარი“. თბილისი 1991

წელი #1

  1. მაზნიაშვილი გ. მოგონებანი. ბათუმი 1990
  2. მამაცაშვილი ი. მოგონებანი (1921 წლის თებერვალ-ივლისი). თბილისი 2014
  3. „საქართველოს რესპუბლიკა“ გაზეთი #36 1921
  4. ჩხეიძე ა. სამხედრო სკოლა. ჟურნალი „მხედარი“. თბილისი 1991 #1
error: სტატიის დაკოპირება აკრძალულია!!!