საქართველოში მომხდარ კონფლიქტთან დაკავშირებული ფაქტების დამდგენი დამოუკიდებელი საერთაშორისო მისია ტომი II

საქართველოში მომხდარ კონფლიქტთან დაკავშირებული ფაქტების დამდგენი დამოუკიდებელი საერთაშორისო მისია ტომი II

236-

ფართომასშტაბიანი საომარი მოქმედებების დასაწყისი

2008 წლის ივნისიდან აგვისტოს დასაწყისამდე, დაძაბულობის მატებამ, რომელიც ზოგიერთი ანალიტიკოსის მიერ დახასიათებული იყო როგორც დაბალი ინტენსივობის ომი – კულმინიციას მიაღწია საქართველოს მიერ ფართომასშტაბიანი სამხედრო ოპერაცის ჩატარებით სამხრეთ ოსეთის დედაქალაქ, ცხინვალში და მის მიმდებარე ტერიტორიებზე 2008 წლის 7-8 აგვისტოს ღამით.

7 აგვისტოს 23:35 საათზე, საქართველოს საარტილერიო ქვედანაყოფებმა დაიწყეს კვამლის ჭურვების სროლა და შემდეგ, 23:50 საათზე ცეცხლი გაუხსნეს სამხრეთ ოსეთის ტერიტორიაზე „მოწინააღმდეგე ძალის“ უძრავ და მოძრავ სამიზნეებს.638 საქართველოს

633 იხ.: სქოლიო 23.

634 იქვე.

635 იქვე.

636 პრეზიდენტ სააკაშვილის სატელევიზიო გამოსვლა სამხრეთ ოსეთში. Civil Georgia 7.08.2008.

http://www.civil.ge/eng/article.php?id=18934&search=; წვდომა 18.08.2009.

637იხ.: სქოლიო 23.

638 მოვლენების საქართველოს ოფიციალური ქრონოლოგია, გადაცემული IIFFMCG-თვის.

ხელისუფლების ოფიციალური პირების თანახმად, ეს ინტერვალი მიზნად ისახავდა სამოქალაქო მოსახლეობისთვის შესაძლებლობის მიცემას დაეტოვებინათ სახიფათო ზონა და ასევე დაცვის/თავშესაფარის საპოვნელად საკმარისი დროის მიცემას.639

8 აგვისტოს, გამთენიისას ქართულმა ჯარებმა დაიწყეს სახმელეთო შეტევა ქალაქ ცხინვალის წინააღმდეგ და ასევე, ოპერაციები ქალაქის მარცხენა ფლანგზე (მეოთხე ქვეითი ბრიგადა ვაზიანიდან) და მარჯვენა ფლანგზე (მესამე ქვეითი ბრიგადა ქუთაისიდან). ფლანგური ოპერაციები, როგორც ჩანს, მიზნად ისახავდა სხვა მრავალთა შორის, ცხინვალის გარშემო არსებული მნიშვნელოვანი მაღლობების დაკავებას და შემდეგ ჩრდილოეთის მიმართულებით გადანაცვლებას, რათა მოპოვებინათ კონტროლი სტრატეგიულად მნიშვნელოვან გუფთას ხიდზე და გზებზე, მათ შორის, ოსეთის მიერ კონტროლირებად ძარას შემოვლით გზაზე, რომელიც გაშლილია როკის გვირაბიდან ცხინვლამდე, რათა შეეჩერებინათ რუსეთის ჯარების შემოსვლა ჩრდილოეთიდან.

ცხინვალის მახლობლად, მაღლობების დაკავების შემდეგ, ქართული ძალები (შინაგან საქმეთა სამინისტროს სპეც-დანიშნულების ძალების ჩათვლით) საარტილერიო და სატანკო მხარდაჭერით შევიდნენ ქალაქში. გავრცელებული ინფორმაციით, 8 აგვისტოს შუადღისთვის ქართულმა ძალებმა მოახერხეს ცხინვალის უდიდეს ნაწილზე (მისი ჩრდილოეთი კვარტლების და ცენტრის ნაწილის გარდა) და რამდენიმე სოფელზე, მათ შორის, ზნაურის, მუღუთის, ხეთაგუროვოს, კოხათის, წინაგარის, ორჭოსანის, დიდმუხის, გრომის, არწევის და დმენისის ჩათვლით, კონტროლის ხელში ჩაგდება.

თუმცა, ცხინვალსა და მის მიმდებარე ტერიტორიებზე ქართული ჯარების წინააღმდეგ გაიხსნა მზარდი ცეცხლი საპირისპირო მხრიდან, მათ შორის, რუსეთის საჰაერო ძალებისა და არტილერიის მხრიდან. ქართული ძალების საფლანგო ოპერაციები, ზოგადად, არცთუ წარმატებული აღმოჩნდა, მათ ვერ მიაღწიეს მთავარ მიზანს – ვერ ჩაკეტეს გუფთას ხიდი და მთავარი მარშრუტები როკის გვირაბიდან ცხინვალისკენ და ჯავის ბაზისკენ. ამასთანავე, გუფთას ხიდი საქართველოს არტილერიასა და ავიაციას მიზანში ჰქონდა ამოღებული (4 სუ-25) და გავრცელებული ინფორმაციით, დაზიანებულიც იყო, მაგრამ ხიდი მალევე აღადგინეს რუსულმა და სამხრეთ ოსეთის ძალებმა.

რუსეთის ძალები ჩაერთნენ შეიარაღებულ კონფლიქტში სახმელეთო და საჰაერო ძალებისა და შავი ზღვის ფლოტის ჩათვლით, ასევე უტევდნენ სამიზნეებს საქართველოს ტერიტორიაზე, სამხრეთ ოსეთის ფარგლებს გარეთ. გავრცელებული ინფორმაციით, 8 აგვისტოს დილით რუსეთის საჰაერო ძალებმა იერიში მიიტანეს ცენტრალურ საქართველოში (ვარიანი, გორი), თანდათანობით გაავრცელეს ისინი

639 IIFFMCG-ის ინტერვიუ საქართველოს შეიარაღებული ძალების გაერთიანებული შტაბის უფროსთან გენერალ-მაიორ დევი ჭანკოტაძესთან. 4 ივნისი, 2009.

საქართველოს სხვა მხარეებზეც სენაკის სამხედრო ბაზის (9 აგვისტო), ფოთის პორტის სამხედრო სამიზნეების და დედაქალაქ თბილისის ჩათვლით. ასევე დაზიანებული იყო რამდენიმე სამოქალაქო სამიზნე.

8 აგვისტოს საღამოს, განიცდიდნენ რა მზარდ წინააღმდეგობას, ქართულმა ძალებმა ცხინვალის ცენტრიდან უკან დახევა დაიწყეს, მაგრამ ჯერ კიდევ ინარჩუნებდნენ პოზიციებს ქალაქის სამხრეთ ნაწილში. შემდეგ განხორციელდა მათი გადაჯგუფება და სენაკის მეორე ქვეითი ბრიგადიდან გაძლიერება. გავრცელებული ინფორმაციით, მეოთხე ბრიგადამ გააძლიერა ცხინვალში შინაგან საქმეთა სამინისტროს სპეცდანიშნულების ძალები, ხოლო მარცხენა ფლანგზე მეოთხე ბრიგადის პოზიციები და ამოცანები გადაეცა მეორე ბრიგადას.640

გადაჯგუფების შემდეგ, 9 აგვისტოს შუადღით, ქართულმა ძალებმა ხელმეორედ სცადეს ცხინვალზე კონტროლის მოპოვება, მაგრამ წინააღმდეგობას წააწყდნენ, განიცადეს დანაკარგები და იძულებული გახდნენ უკან დაეხიათ. 641 ამასობაში მეორე ქვეითი ბრიგადის ნაწილები ჩაებნენ ბრძოლაში რუსეთის ჯავშანტრანსპორტიორების კოლონასთან, რომელიც მიემართებოდა ცხინვალის ჩრდილო-დასავლეთის შესასვლელისკენ. იქ იმყოფებოდა 58-ე არმიის მეთაური, არმიის გენერალი ანატოლი ხრულიოვი, რომელიც ჩასაფრების ოპერაციაში დაიჭრა.642

რუსეთის ინტერვენციის წინსვლასა და მისი ძალების მიერ ხმელეთზე უპირატესობის მოპოვებასთან ერთად, ქართველ ჯარისკაცებს შორის, როგორც ჩანს, თავი იჩინა საბრძოლო სულისკვეთების დაცემის ნიშნებმა 10 აგვისტოს დღის მეორე ნახევარში.

10 აგვისტოს, ქართულმა მხარემ განაცხადა ცეცხლის ცალმხრივი შეწყვეტის შესახებ და ასევე განაცხადა, რომ გაიყვანდა თავის სამხედროებს სამხრეთ ოსეთიდან. 643 მოწინააღმდეგე მხარეებმა არ დაიცვეს მოწოდება.

10 აგვისტოს, გვიან ღამით ქართული ძალების უმეტესმა ნაწილმა დატოვა სამხრეთ ოსეთის ტერიტორია გორის მიმართულებით. 11 აგვისტოს, ქართულმა ძალებმა დატოვეს გორი, გადავიდნენ ქალაქ მცხეთაში და დაიწყეს მთიან რელიეფში თავდაცვითი ხაზის გამაგრება დედაქალაქის, თბილისის დასაცავად.644 გავრცელებული

640 იქვე.

641 საქართველოს ტანკებმა და ქვეითმა ჯარმა შეაღწია სამხრეთ ოსეთის დედაქალაქში; Kavkazskiy Uzel,

9.08.2008. http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/140242; წვდომა 18.08.2009. საქართველო იუწყება სამხრეთ ოსეთიდან ჯარების გაყვანის შესახებ; Kavkazskiy Uzel, 10.08.2008. http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/140268; წვდომა 18.08.2009.

642         რუსეთის       გენერალი       დაიჭრა       საქართველოს        აჯანყებულ       რეგიონში.       Reuters          9.08.2008. http://www.reuters.com/article/europeCrisis/idUSL9494498; წვდომა 18.08.2009.

643 საქართველო აცხადებს ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ, ჯარი უკან იხევს. Civil Georgia 10.08.2008.

http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19025&search=; წვდომა 18.08.2009. ასევე Interfax, 10 აგვისტო 2008.

644 2008 წლის აგვისტოს ზარბაზნები. რუსეთის ომი საქართველოში. 7 აგვისტოს შემდეგ:

ინფორმაციით, უკან დახევის დროს დიდი რაოდენობით სამხედრო აღჭურვილობა დატოვეს.

ქართული ძალების უკან დახევას მოჰყვა რუსეთის ძალების უფრო ღრმად შეჭრა ქართულ ტერიტორიაზე, გადაკვეთეს სამხრეთ ოსეთის ადმინისტრაციული საზღვრები და მოახდინეს რამდენიმე დასახლების დაკავება, მათ შორის, ქალაქ გორის (12 აგვისტო). გორში ყოფნისას, რუსეთის ძალებმა, გავრცელებული ინფორმაციით, დაანგრიეს ნაგებობები და ყაზარმები ადგილობრივ სამხედრო ბაზაზე.645 პერიოდულად, რუსულ ძალებს თან ახლდა ან მოჰყვებოდა სამხრეთ ოსეთის მილიცია, რომელიც მნიშვნელოვნად არღვევდა ადამიანის უფლებებს, განსაკუთრებით, სამხრეთ ოსეთის ქართულ სოფლებში. (ამ თემის შესახებ უფრო ვრცლად შეგიძლიათ გაეცნოთ მეშვიდე თავში: „საერთაშორისო ჰუმანიტარული კანონი და კანონი ადამიანის უფლებების შესახებ“).

სამხედრო მოქმედებები მეორე (დასავლეთის) ფრონტზე

აგვისტოს დასაწყისში დაძაბულობამ იმატა ქართულ-აფხაზური ცეცხლის შეწყვეტის ხაზზე, განსაკუთრებით, კოდორის ხეობაში. ქართულმა მხარემ არაერთხელ განაცხადა, რომ ფლობდა ინფორმაციას აფხაზეთის ან/და რუსეთის მიერ ხეობაზე იერიშის მიტანის შესახებ. მაშინაც კი, როდესაც აფხაზური მხარე აცხადებდა იქ ქართულ ძალების რაოდენობის ზრდის შესახებ. ორივე მხარე ასევე აცხადებდა, რომ მეორე მხარე მძიმე სამხედრო აღჭურვილობას მალავდა ხეობაში, თავის კონტროლს დაქვემდებარებულ ნაწილში.

7-8 აგვისტოს, სამხრეთ ოსეთში საომარი მოქმედებების მკვეთრმა გაფართოებამ და რუსეთ-საქართველოს სამხედრო დაპირისპირებამ უკიდურესად დაძაბა სიტუაცია ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის ზონაში.

8 აგვისტოს, აფხაზურმა მხარემ დაიწყო მძიმე იარაღის შეტანა შეზღუდული შეიარაღების ზონაში, რაც იყო მოსკოვის 1994 წლის შეთანხმების დარღვევა ცეცხლის შეწყვეტისა და ძალების განცალკევების შესახებ, მათ ასევე, არაფრად ჩააგდეს გაერო-ს სადამკვირვებლო მისიის არა ერთი პროტესტი.646

9 აგვისტოს, გამთენიისას, შავი ზღვის ფლოტის რამდენიმე რუსული ხომალდი შევიდა ოჩამჩირის პორტში აფხაზეთში, ქართულ-აფხაზური ცეცხლის შეწყვეტის ხაზთან

რუსეთ-საქართველოს ომის ექსკალაცია, Pavel Felgenhauer, გვ. 174-175.

645 ღამის იერიშების გრაფიკი. Civil Georgia, 11.08.2008. http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19040&search=Gori; წვდომა 18.08.2008. გორის დაბომბვა 6-ჯერ; Civil Georgia 12.08.2008. http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19063&search=Gori; წვდომა 18.08.2009. რუსეთის თვითმფრინავების      მიერ     გორის     დამბომბვას          მსხვერპლი      მოჰყვა;     Kavkazskiy    Uzel,                                           12.08.2008. http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/140367; წვდომა 18.08.2009.

646 UNSC გენერალური მდივნის მოხსენება S/2008/631. op. cit.

ახლოს.647 იმავე დღეს, შავი ზღვის ფლოტმა საქართველოს სანაპიროს დიდი ნაწილის გასწვრივ მოაწყო ე.წ. „ზღვისპირა უსაფრთხოების ზონა“, რომელიც მოიცავდა ფოთის პორტს, იმისთვის, რომ უარი ეთქვათ საქართველოსა და უცხოეთის საზღვაო მიმოსვლებისთვის ამ ზონაში.648

9 აგვისტოს, შუადღით აფხაზეთის ხელისუფლებამ მიმართა კოდორის ხეობის გაერო-ს სადამკვირვებლო მისიის მონიტორინგის ჯგუფს მოთხოვნით, რომ დაუყოვნებლივ დაეტოვებინათ ბაზა აჟარაში, საქართველოს მიერ კონტროლირებადი ხეობის ზედა ნაწილში.649 გაერო-ს სადამკვირვებლო მისიის პერსონალის გამგზავრების შემდეგ, ზემო კოდორის ხეობაში, იმავე დღეს დაიწყო საჰაერო დაბომბვები.650

9-10 აგვისტოს ღამით, აფხაზურმა ძალებმა გადაკვეთეს ცეცხლის შეწყვეტის ხაზი მდინარე ენგურზე, შეიჭრნენ საქართველოს მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე დაზვერვის მიზნით და სურდათ გადაეჭრათ ქართული საკომუნიკაციო და მომარაგების ხაზები.651

10 აგვისტოს რუსეთის ფედერაციამ განაგრძო თავისი სამხედრო პოზიციების გამაგრება აფხაზეთში ოჩამჩირის პორტში დამატებითი სახმელეთო ძალების ზღვით გადმოსხმით, ასევე ჰაერით, სოხუმის მახლობლად ბაბუშერას აეროპორტში, დაახლოებით, 9 000 ჯარისკაცით და 350 დაჯავშნული მანქანით. საბრძოლო იარაღით აღჭურვილი ეკიპაჟით. შეიარაღებული ძალები არ იყვნენ დსთ-ის სამშვიდობო ძალების ნაწილი და ამიტომ, დაუფარავად მოქმედებდნენ 1944 წლის ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ ხელშეკრულების გარეთ.652 იმავე დღეს, აფხაზეთის ხელისუფლებამ შემოიღო სამხედრო მდგომარეობა ქართულ-აფხაზური ცეცხლის შეწყვეტის ხაზის მოსაზღვრე გალის, ოჩამჩირის და ტყვარჩელის რაიონებში და ნაწილობრივი მობილიზაცია გამოაცხადა.653

10 აგვისტოს, გვიან საღამოს, რუსულმა ძალებმა გადაკვეთეს ქართულ-აფხაზური ცეცხლის შეწყვეტის ხაზი ენგურის მდინარეზე, უფრო ღრმად შეაღწიეს საქართველოს ტერიტორიაზე და მოახდინეს რამდენიმე რაიონის ოკუპირება, მათ შორის, ქალაქ

647 შავი      ზღვის      ფლოტის      საბრძოლო      გემები      ოჩამჩირის       აკვატორიაში;      Apsnypress                   10.08.2008. http://www.apsnypress.info/archiv.htm 18.08.2009.

648     საქართველო          ადანაშაულებს          რუსეთს          საზღვრის          დარღვევაში;          Kavkazskiy                                            Uzel,

9. 08. 2009; http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/140205; 18. 08. 2009. ქართული მასმედია – „რუსეთის მიერ ფოთისა და სენაკის დაბომბვის შედეგად არის მსხვერპლი Kavkazskiy Uzel, 9.08.2008. http://www.kavkaz- uzel.ru/articles/140206 წვდომა 18.08.2009.

649 UNSC გენერალური მდივნის მოხსენება S/2008/631. op. cit.

10 იქვე.

651 რუსეთის ოფიციალური პასუხები IIFFMCG-ის კითხვებზე სამხედრო საკითხთან დაკავშირებით. აფხაზეთის ოფიციალური პასუხები IIFFMCG-ის კითხვებზე.

652 UNSC გენერალური მდივნის მოხსენება. S/2008/631. op. cit.

653 აფხაზეთში გამოცხადებულია ნაწილობრივი მობილიზაცია და სამხედრო მდგომარეობა Kavkazskiy Uzel, 10.08.2008, http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/140281 წვდომა 18.08.2009.

ზუგდიდის, სენაკისა და ფოთის (12 აგვისტო) ისე, რომ არ შეხვედრიათ რაიმე შეიარაღებული წინააღმდეგობა საქართველოს მხრიდან. რუსულმა ძალებმა დაანგრიეს ნაგებობები ფოთის პორტის სამხედრო სექტორში ისევე, როგორც ქართული საზღვაო ხომალდები და გაძარცვეს სენაკის სამხედრო ბაზა.654

რუსეთის სამხედროების წინსვლამ ზუგდიდის რაიონში და სხვა ზონებში მდინარე ენგურის სამხრეთით, ალყის დიდი რისკი შეუქმნა ქართული უსაფრთხოების ძალებს, რომლებიც განლაგებულნი იყვნენ ზემო კოდორის ხეობაში. 11-12 აგვისტოს ღამეს, ქართულმა ძალებმა დატოვს ზემო კოდორის ხეობა ადგილობრივი მოსახლეობის უმეტესობასთან ერთად. აფხაზურმა და რუსულმა ძალებმა ამ ზონის ოკუპაცია 12-13 აგვისტოს მოახდინეს.655

ცდილობდა რა, გაემართლებინა კოდორის ხეობაში შეიარაღებული შეჭრა, აფხაზური მხარე საქართველოს უსაფრთხოების ძალების ამ ტერიტორიაზე ყოფნას მოიხსენიებდა, როგორც „საფრთხეს აფხაზეთის სახელმწიფოებრიობის მიმართ.“ 656 თუმცა, რუსეთის ხელისუფლებამ აღიარა, რომ აფხაზური მხარე გეგმავდა სამხედრო ოპერაციებს ზემო კოდორის ხეობაში „სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკის წინააღმდეგ საქართველოს სამხედრო ქმედების შემთხვევაში.“657 მართლაც, ზემო კოდორის ხეობაში ჩატარებული ოპერაცია წინასწარ კარგად მომზადებულს ჰგავდა და გავრცელებული ინფორმაციით, ოპერაციაში მონაწილე ძალებმა ქვემო კოდორის ხეობაში შესვლა უკვე 6 აგვისტოს დაიწყეს.

12 აგვისტოს, აფხაზეთის შეიარაღებული ძალები შევიდნენ განმუხურისა და ხურჩის ზონებში მდინარე ენგურის ჩრდილოეთით, ცეცხლის შეწყვეტის ხაზის საქართველოს მხარეზე რომელიც აფხაზეთს 9 სექტემბრამდე ჰქონდა დაკავებული. 658 გაერო-ს სადამკვირვებლო მისიის პატრულს უარი ეთქვა ქვემო გალის რაიონის ამ და სხვა ტერიტორიებზე შესვლაზე 4 სექტემბრამდე. 15 აგვისტომდე აფხაზური ძალები ასევე, დროდადრო კვეთდნენ ცეცხლის შეწყვეტის ხაზს სხვა ადგილებზეც, შედიოდნენ მდინარე ენგურის სამხრეთ მხარეს განლაგებულ ქართულ სოფლებში.

საქართველოს ოპერაციები

არსებული წყაროების მიხედვით, 2008 წლის აგვისტოს კონფლიქტში ჩართული საქართველოს სახმელეთო ძალები ძირითადად, შემდეგი ქვედანაყოფებისგან შედგებოდა: მეორე, მესამე და მეოთხე ქვეითი ბრიგადა, პირველი საარტილერიო ბრიგადა. 53-ე ქვეითი ბატალიონი, პირველი ბრიგადის საარტილერიო და

654 IIFFMCG-ის ინტერვიუ სენაკის სამხედრო ბაზის მეთაურთან; 31.05.2009.

655 რუსეთის ოფიციალური პასუხები IIFFMCG-ის შეკითხვებზე სამხედრო საკითხთან დაკავშირებით.

656 აფხაზეთს პასუხები IIFFMCG-ის კითხვებზე.

657 რუსეთის ოფიციალური პასუხები IIFFMCG-ის კითხვებზე სამხედრო საკითხებთან დაკავშირებით.

658 UNSC გენერალური მდივნის მოხსენება S/2008/631, op. cit.

მექანიზირებული ელემენტები, ცალკეული სატანკო ბატალიონი, ცალკეული ქვეითი ბატალიონი და საჰაერო თავდაცვის ბატალიონი. თავდაცვის სამინისტროს ძალების გარდა, ძალას წარმოადგენდა და ოპერაცაში მონაწილეობას იღებდა ასევე, აჯანყებისა და ტერორიზმის წინააღმდეგ მებრძოლი შინაგან საქმეთა სამინისტროს ზონის ბატალიონის ქვედანაყოფი (პოლიციის სპეცდანიშნულების ძალები). მთლიანმა ძალამ შეადგინა 10000-11000 ჯარისკაცი.659

საქართველოს საჰაერო ძალებმა გამოიყენეს სუ-25 და მი-24 ტიპის თვითმფრინავები და მი-8/17, UH-1H ტიპის შვეულმფრენები. თუმცა, მისი უზარმაზარი რიცხობრივი უმცირესობისა, რუსეთის საჰაერო ძალებთან, როგორც ჩანდა, ვერ ითამაშებდა დიდ როლს ბრძოლაში, რის გამოც განახორციელა შეზღუდული რაოდენობის ოპერაციები, განსაკუთრებით, 8 აგვისტოს დილით.

8 აგვისტოს, პრეზიდენტმა სააკაშვილმა გამოაცხადა ეროვნული გვარდიის დაახლოებით, 5 000-კაციანი რეზერვის მობილიზაცია, მაგრამ გავრცელებული ინფორმაციით, მათ ვერ მოახერხეს მნიშველოვანი როლის შესრულება აგვისტოს შეიარაღებულ კონფლიქტში. ამავე დროს, ელიტური პირველი ქვეითი ბრიგადის 2 000 საუკეთესოდ გაწვრთნილი ქართველი ჯარისკაცი ერაყში იყო. 10-11 აგვისტოს აშშ-ის სატრანსპორტო საშუალებებით ისინი უკან, საქართველოში ჩამოფრინდნენ, 660 მაგრამ დაგვიანების გამო, მათ არ მიუღიათ მონაწილეობა ბრძოლაში.

საერთაშორისო ექსპერტების უმრავლესობა თვლის, რომ ქართულმა არტილერია და საჰაერო თავდაცვა საკმაოდ კარგად მოქმედებდა და, ზოგადად, აგვისტოს საომარი მოქმედებებში საკუთარი მისია სხვა ქვედანაყოფებზე უკეთ შეასრულა. ბევრი მათგანი ასევე თვლის, რომ რუსეთის სამხედრო ძალების გააქტიურებამ გამოიწვია ის, რომ საქართველო დაცვის გარეშე და მოუმზადებელი იყო როგორც სტატეგიულად, ასევე ტაქტიკურად. ამავე დროს, როგორც ჩანს, ქართველი სამხედროები მეტად იყვნენ მომზადებულნი მოძრავი, უფრო შეტევითი ომისთვის აფხაზეთსა თუ სამხრეთ ოსეთში, მაგრამ არა ფართომასშტაბიანი, ერთდროული ბრძოლისთვის მასზე ძლიერი, მძიმედ შეიარაღებული და საჰაერო მხარდაჭერის მქონე მოწინააღმდეგე ძალების წინააღმდეგ, რომლებიც აფხაზეთიდან და სამხრეთ ოსეთიდან, ანუ ორი ფრონტიდან ერთდროულად მოდიოდნენ.661

659 საქართველოსა და რუსეთის ოფიციალური პასუხები IIFFMCG-ის კითხვარზე სამხედრო საკითხებთან დაკავშირებით.

660 საქართველო უკან იწვევს ჯარს ერაყიდან – სააკაშვილი. Civil Georgia 9.08.2008. http://www.civil.ge/eng/article.php?id=18993&search=Iraq; წვდომა 18.08.2009. საქართველოს ჯარები გამოდიან ერაყიდან – სააკაშვილი. Civil Georgia 10.08.2008, http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19027&search=Iraq; ხელმისაწვდომი 18.08.2009. ერაყის ჯარებმა მიიღეს ქართველების უკან დახევა. RFERL 15.08.2008. http://www.rferl.org/content/Iraqi_Troops_Take_Over_From_Withdrawn_Georgians/1191269.html; 18.08.2009.

661 2008 წლის აგვისტოს ზარბაზნები. რუსეთის ომი საქართველოში. 7 აგვისტოს შემდეგ: