მ ზ ე ქ ა ლ ა
1926 წელს პარიზში, გაზეთ ”დამოუკიდებელ საქართველოში” დაიბეჭდა შალვა ამირეჯიბის სტატია ”მზექალა”. მოგვიანებით ფრანგულ გაზეთ ”მატენში” ლუის ფორესტმა გამოაქვეყნა წერილი ამ ხევსური ქალის ამბავზე და მას კავკასიელი ჟანა დ’არკი უწოდა.
მ ზ ე ქ ა ლ ა
აი, რა მიამბო ქაქუცა ჩოლოყაშვილმა, ქართველი შეფიცულების ბელადმა:
– ეს იყო ხევსურეთის აჯანყების დროს, 1922 წლის სექტემბერში. ქალაქ დუშეთთან შეტაკების შემდეგ ხევსურეთში გადავედი. ხევსურებმა სიხარულით მიმიღეს. უნდა იცნობდეთ მთის ამ ქართველებს, გამოცდილებს ომში და მოსიყვარულეთ თავის ქვეყნისა, რომ გაიგოთ, რა უცბად აღმითქვეს დახმარება. ჩემი სახელი გაგონილი ჰქონდათ. ამას გარდა, ჩვენს გვარს მუდამ ჰქონდა პატივი ამ ხალხში, რადგან ისტორიულად ჩოლოყაშვილები ამ კუთხის მოურავები იყვნენ. ამ ქვეყანაში ყველაფერი ძველის წესებით იმართება და ხალხის უფროს პირებად ითვლებიან არა მთავრობის მოხელენი, მით უმეტეს რუსები, არამედ დეკანოზები და გვარის უხუცესნი. ისინი მოვიდნენ და მითხრეს, მზად ვართ რუსებისთვის წინააღმდეგობის გასაწევადო.
ვის უნახავს ეს ქვეყანა? ვის უნახავს მისი მთები, შეფენილი მწვანით, ზედ ასულის ბილიკებით და იქიდგან დაქანებული ნაკადულებით!.. ხალხი დღესაც რკინის პერანგს და ჩაფხუტს ატარებს, იცის ფარიკაობა და გულზე ჯვარი აქვს ამოკერილი, ნიშანი, რომ მათი მამა-პაპანი ჯვაროსანთა ომებში ყოფილან.
საღამო ხანს ჩემს თვალებს საუცხოო სურათი გადაეშალა. სოფლის ერთი კოშკიდან ძახილი გაისმა. ეს იყო განგაში, ეს ხმა ატყობინებდა დანარჩენ სოფლებს, რომ ხევსურეთი ომს იწყებდა. დაინთო კოცონები და მახლობელმა სოფლებმა განგაშითვე უპასუხეს. ერთ ღამეში ყოველმა ხევსურმა იცოდა, რომ დილას იარაღით უნდა გამოსულიყო.
ამაზედ მეტი არც დრო გვქონდა. რუსის ჯარები, რიცხვით ექვსი ათასი, ფეხდაფეხ მომდევდნენ და ჩემი კაცებისგან წუთიდან წუთზე ველოდი მათი ხევსურეთში შემოსვლის ამბავს. გუდამაყრის მხრიდან თოფი გავარდა. ეს მტრის მოახლოების ნიშანი იყო. მე ცხენი მოვითხოვე და მახლობელ მწვერვალზე დავბანაკდი. ოცი კაცი მაშინვე ორ წყალზედ გავგზავნე. ეს ის ადგილი იყო, საიდანაც რუსები უნდა შემოსულიყვნენ. იქ ჩასულ ჩემ კაცებს სამასი შეიარაღებული ხევსური დახვდა. ამ ადგილის მნიშვნელობა ხევსურებმა კარგად იცოდნენ და თავისით მოსულიყვნენ. მალე ხევსურებმა სხვა შემოსავალი ადგილებიც ასე გაამაგრეს და ჩემის მხრივ საერთო ხელმძღვანელობა იყო საჭირო.
გაიარა ღამემაც და დილაზედ რუსებმა შემოტევა დაიწყეს. ტყვია ზუზუნებდა და ზარბაზანი გრიალებდა. ჩემთან მხოლოდ სამი კაცი იყო. ეს იყო მთელი ჩემი შტაბი, მაგრამ ეს სიმცირე არ იყო ჩემი გასაჭირი. ნაბადში გახვეული მიწაზედ ვეგდე და ციება, ასე ხშირი ჩვენს პარტიზანულ ყოფაში, შედეგი ჩვენი გამუდმებული მიწაზედ წოლისა, სულსა მღაფავდა. დამეწყო ღამით და დილაზედ სიცხე მომცა. მოდიოდნენ კაცები, მოჰქონდათ ამბები და მიჰქონდათ ბრძანება, მაგრამ, დამიჯერებთ, დღესაც არ ვიცი, რა ბრძანებანი იყვნენ ისინი.
უცბად ერთმა ხევსურმა ცხენი ზედ ნაბადზე მომაგდო.
– რომელია ჩოლოყაშვილი? – დაიძახა მან.
კაცებმა ჩემზე მიუთითეს. მან დამხედა და წამოიძახა:
– რა დროს წოლაა, ვაჟაუ, არ გაგიგია, ხევსურეთს მტერი მოადგა?!
მე შევხედე. ჩემს წინ სულ ახალგაზრდა, უწვერულვაშო ხევსური იდგა. მხარზედ პატრონტაში ჰქონდა გადაგდებული, ხელში თოფი ეჭირა და უბელო ცხენზე იჯდა. მე ისევ თვალის დახუჭვა მინდოდა იმ იმედით, რომ პასუხს ჩემები გასცემდნენ, რომ მოსულს პატრონტაშის ქვეშ ქალის ღია მკერდი დავუნახე.
ასეთი უჩვეულო გარეგნობის სტუმრის მოსვლამ გამომარკვია და წამოვიწიე. ვიდრე მისი უცნაურად მოსვლის მიზეზს ვიკითხავდი, მინდოდა ამეხსნა მიზეზი ჩემი წოლისა, რადგანაც მოსული ქალი იყო და, მის სიტყვებზედ ცოტა არ იყოს, თავი უხერხულად ვიგრძენი.
– ავად ვარ, – წავილაპარაკე.
– განა სიკვდილი ავადმყოფს არ შეუძლიან? ორ წყალში ომია! – მიპასუხა მან.
– ვინა ხარ, დისავ? – ვკითხე, როცა დავატყვე, რომ ჩემი სტუმარი ჩვეულებრივ ქალს არ ჰგავდა.
– მზექალას მეძახიან, არაბულის ქალი ვარ! ნეტაი, თუ შენც ჩოლოყაშვილი ხარ?
– გახლავარ. რას მიბრძანებ?
– ბრძანება შენი იყოს, მე ორ წყალზე მინდა მიგაცილო, ხევსურნი გელოდებიან, ომია, – სთქვა და თვალებში ჩამაშტერდა.
მე აღარაფერი გამომიკითხავს, მხოლოდ მივხვდი, რომ ჩემი წაუსვლელობა არ იქნებოდა. ასე ფიქრობდნენ ალბათ ჩემი ამხანაგებიც, რადგანაც ჩემს ხსენებაზედ ცხენი მოეყვანათ.
შევსხედით და წავედით. წინ მზექალა მიგვიძღოდა. მე თავბრუ მესხმოდა და უნაგირზე ძლივს ვიჯექი, მით უფრო, რომ მზექალას უბილიკო დაღმართებით მივყავდი ძირს. ტყვია ზუზუნებდა, მაგრამ მას ყურადღებას არ აქცევდა. უთუოდ იკითხავთ, ვინ გამოგზავნა? არავინ! როგორ მომაგნო, არც ის ვიცი! ვიცი მხოლოდ, რომ ჩემი კაცებისგან არ იყო გამოგზავნილი. ერთ სოფელს რომ გავუსწორდით, ცხენი შემოატრიალა და სოფელს ერთი მაგრა დასჭყივლა – შინ დარჩენილებს უძახოდა. სოფლიდან მხოლოდ ძაღლმა გაგვცა ხმა.
– ბეჩაუ, უკაცოდ ძაღლიც ცოდოა მარტო. სჩანს, ყველანი წასულან, – ჩაილაპარაკა მან.
მხოლოდ აქ გავარჩიე კარგად მისი სახე. იქნებოდა 18 წლისა. სახე ჰქონდა კუშტი და ეშხიანი, ისეთი, როგორსაც გვიხატავენ ყაზბეგი და ვაჟა-ფშაველა თავის მთიულურ მოთხრობებში. მკერდი ჩამოღეღილი ჰქონდა, როგორც ვთქვი, და მხრებზე შავი თმა ეყარა. ტუჩები იმ გარეგანი სილამაზით ჰქონდა აწყობილი, რომ მთელ მის არსებას მშველს ამსგავსებდა.
ისევ გზას გავუდექით. მზექალა ისევ წინ მიგვიძღოდა, მაგრამ ხმა არ ამოუღია. გარეგნობა მთლად ვერ შესცვლიდა და ალბათ წმინდა ქალური მოკრძალებით იყო მოცული, რადგანაც, რაც არ უნდა იყოს, უკან მხოლოდ მამაკაცები მივსდევდით. ჩვენების საფრებს რომ მივუახლოვდით, მზექალა უცებ დაგვცილდა, დაიძახა ჩემი სახელი მთელი ხეობის გასაგონად და მტრისკენ თოფი დასცალა.
ბრძოლამ რამდენსამე დღეს გასტანა. რუსები გვიტევდნენ, ხევსურები უკან ერეკებოდნენ და თითქოს სჯობდნენ კიდეც, მაგრამ მათი არტილერია ჩვენ სოფლებს ზურგზე ბოლს ადენდა. ამ ხნის განმავლობაში მზექალამ რამდენჯერმე ჩამიქროლა წინ. ისევ ის ღია მკერდი, ისევ ის უბელო ცხენი, ის პატრონტაში მხარზე და თოფი ხელში! მაგრამ, არ ვიცი რატომ, ჩემთან ერთხელაც არ შეჩერებულა, თითქოს მისთვის აღარ ვარსებობდი, მაგრამ უსაქმოდ ერთხელაც არ ყოფილა. ხან ჩვენი სანგრების წინა რიგში იჯდა და მამაკაცებთან ერთად ისროდა, ხან კარგა ხნით სადღაც გაქრებოდა და მოჰყავდა ახალი ხალხი, ვინც რაიმე მიზეზით აქამდის ჩვენთან ვერ მოსულიყო. ამ ხნის განმავლობაში ის იყო სროლაშიც და შემოირბინა თითქმის მთელი ხევსურეთი.
რუსებს უნდოდათ ჩვენი ხევსურეთში შერეკვა, იქ ჩაკეტვა და ტყვედ წაყვანა. გეგმა სწორი იყო, რადგანაც თუ ხევსურეთში მოგვამწყვდევდნენ, გამოსვლა ძნელი იქნებოდა. ისინი ერთხელ კიდევ გადმოვიდნენ იერიშზედ და ხევსურებს უკან დაახევინეს. ამავე დროს, პატარა რაზმით მე თითონ შემოვუარე მათ, რუსები ჩემსა და ხევსურებს შორის მოექცნენ და ამრიგად თითონ რუსები მიშლიდნენ ხელს – დახეულ ხევსურებს მეც თან გავყოლოდი.
ამ დღიდგან აღარც მზექალა მინახავს. გაიარა ხანმა, მე ბევრი ადგილი გამოვიცვალე. ბოლოს იძულებული შევიქენი, დროებით საქართველო დამეტოვებინა. ჩეჩნეთში მიმავალს გზა ისევ ხევსურეთზედ მედო. რუსები წასულიყვნენ. დაეწვათ სოფლები და დაეხვრიტათ ხალხი, დახვრეტილთა შორის ხუთი ქალი ერია. უნდა გვეფიქრა, რომ ამ ხუთში მზექალაც იქნებოდა. მაგრამ მზექალას ამბავი სულ სხვანაირად მიამბეს: დახევის დროს ხევსურები მთებში წავიდნენ და პირველი სოფელი, რომელშიაც გამარჯვებული რუსები შევიდნენ, მზექალასი იყო. ქალები, ბავშვები და მოხუცებულნი აჯანყებულთ გაჰყვნენ. ცარიელ სოფელს რუსებმა ზარბაზანი დაუშინეს. სროლა რომ შეწყდა, სოფელს რუსის სალდათები მოედვნენ და დაიწყეს ჩვეულებრივი ძარცვა. ჯარისკაცთა ერთი ჯგუფი მზექალას სახლისკენ გაემართა. სახლიდგან ორი ტყვია გამოვარდა და ორი ჯარისკაცი მოჰკლა. რუსებმა სროლითვე უპასუხეს. ბოლი რომ განიბნა და რუსები სახლში შევიდნენ, მიწაზედ ახალგაზრდა ქალის უსულო გვამი ნახეს. მოკლული მზექალა იყო! როცა სოფელი ხალხისგან დაიცალა, ის მაინც თავის სახლში დარჩენილიყო და ფიცი დაედვა, თავის კერაზედ რუსი არ გაეტარებინა. მზექალამ სიტყვა შეასრულა და რუსები მხოლოდ მისი სიკვდილის შემდეგ შევიდნენ მის სახლში. რუსის ტყვია სწორედ იმ ადგილას მოხვედროდა, რომელიც ისეთის უმანკო მოურიდებლობით დაჰქონდა – ღია მკერდში, მაგრამ პატრონტაში ისევ მხარზედ ჰქონდა და თოფიც ხელში ჩარჩენოდა, თავზედ უბელო ცხენი ედგა.
შალვა ამირეჯიბი
წყარო: ფეისბუქის გვერდი
