რუსეთმა სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის გამალებული შეიარაღების ხელშეწყობა გადაწყვიტა
რუსეთმა სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის გამალებული შეიარაღების ხელშეწყობა გადაწყვიტა
16.10.2016
რუსეთმა სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის გამალებული შეიარაღების ხელშეწყობა გადაწყვიტა
ედუარდ აბრაჰამიანი
12.10.16
სომხეთის დამოუკიდებლობის 25 წლისთავისადმი მიძღვნილმა სამხედრო აღლუმმა წერტილი დაუსვა სამწლიან ვარაუდებს, ჰქონდა თუ არა სომხეთს რუსული წარმოების თანამედროვე „9K720 ისკანდერის” ტიპის მოკლე დისტანციაზე მოქმედი ბალისტიკური სარაკეტო სისტემა. 2016 წლის 16 სექტემბრის საჯარო რეპეტიციაზე სომხეთმა ამ სისტემის კომპონენტები წარმოადგინა: ორი სატრანსპორტო გამშვები დანადგარი და მათი სატრანსპორტო-სატვირთო ავტომანქანები. ამის შემდეგ რამდენიმე რუსულმა საინფორმაციო საშუალებამ განაცხადა, რომ სომხეთმა, სულ მცირე, ერთი დივიზია შეიძინა, მათ შორის, „ისკანდერის” ტიპის სარაკეტო სისტემის მინიმუმ 4 გამშვები დანადგარი და დასძინა, რომ მისი შეძენა იარაღის მიწოდების შესახებ სომხეთ-რუსეთის 2015 წლის იმ შეთანხმების ფარგლებს მიღმა მოხდა, რომლის ღირებულებაც 200 მლნ აშშ დოლარით განისაზღვრებოდა. უფრო მეტიც, ოფიციალურად ხაზი გაესვა იმას, რომ ეს სისტემები არ არის „ისკანდერ-ემ” ტიპის ის სისტემები, რომლებიც 2013 წელს სომხეთის ქ. გიუმრში დისლოცირებული 102-ე რუსული სამხედრო ბაზის შეიარაღებისთვის გაიგზავნა.
„ისკანდერის” ტიპის ეს სარაკეტო სისტემა მობილური ოპერატიულ-ტაქტიკური სარაკეტო სისტემაა, რომელსაც ნატოს მიერ კოდური სახელწოდება „SS-26 Stone” აქვს მინიჭებული. სწორედ ამ სისტემით შეიცვალა საბჭოთა „სკადის” ტიპის პროტოტიპები. კერძოდ, „ისკანდერის” ტიპის რაკეტებს შეუძლია, გადაიტანოს ჩვეულებრივი და ბირთვული საბრძოლო მუხტები და, როგორც აცხადებენ, მიზანს შვიდი მეტრის რადიუსში მოარტყას.
დიდი ხანია, ასეთი ძლიერი სარაკეტო დანადგარი დასავლელ და რუს პოლიტიკოსებსა და ექსპერტებს შორის სერიოზული დავის საგანია, განსაკუთრებით, ნატოსა და რუსეთს შორის დაპირისპირების ზრდის ფონზე.
როგორც ცნობილია, ასეთი სისტემებით გაშვებული რაკეტები მიზანს ისე ხვდება, რომ საჰაერო თავდაცვის რადარები, ან რაკეტსაწინააღმდეგო სისტემები მათ ამოცნობას ვერ ახერხებს. „ისკანდერის” ტიპის სარაკეტო სისტემა პირველად კალინინგრადის ოლქში განათავსეს ნატოს წევრ-სახელმწიფოთა საზღვრების ახლოს ორგანიზებული სამხედრო წვრთნებისთვის, რასაც, ბუნებრივია, ნატოს მხრიდან პროტესტი მოყვა. ასეთი სარაკეტო სისტემები მოსკოვის ხელში ხშირად ის პოლიტიკური ინსტრუმენტია, რომლითაც რუსეთი ნატოზე ზეწოლას ახორციელებს, რომ თავისი გამუდმებული თვითნებობით შეასუსტოს ალიანსის შემაკავებელი პოზიცია. ბალისტიკური სარაკეტო თავდაცვითი კომპლექსის – „იჯის” რუმინეთსა და პოლონეთში განთავსების ნატოსეული გეგმის საპასუხოდ, კრემლმა განცხადა, რომ2019 წლამდე ყირიმსა და კალინინგრადში „ისკანდერ-ემ” ტიპის სარაკეტო სისტემებს სამუდამოდ განალაგებდა.
ეს თანამედროვე სარაკეტო სისტემა ახლა უკვე სომხეთის შეიარაღებული ძალების ხელშიც გადავიდა. საფიქრებელია, რომ ეს მოვლენა ერევანსა და ბაქოს შორის მიმდინარე გამალებული შეიარაღების ახალ ტალღას ააგორებს, რითიც ხელს ალბათ ისევ რუსეთი მოითბობს. შეიძლება ითქვას, რომ „ისკანდერ-ემ” ტიპის რაკეტების სომხეთში გაგზავნით მოსკოვმა ორი კურდღლის დაჭერა სცადა. პირველი ის არის, რომ სომხურ საზოგადოებაში ანტირუსული განწყობების ზრდის პირობებში (ეს იმან გამოიწვია, რომ რუსეთმა აზერბაიჯანთან იარაღის მიწოდებაზე ოთხნახევარი მილიარდი დოლარის ღირსებულების შეთანხმება გააფორმა) მოსკოვმა ამ ორ დაპირისპირებულ ქვეყანას შორის ძალთა ბალანსის აღდგენის შთაბეჭდილება შექმნა. მეორე კი ის, რომ „ისკანდერ-ემ” ტიპის სარაკეტო სისტემების შეძენამ მოსკოვის გადასახედიდან სომხეთში რუსეთის მიმართ ნდობის გაქრობის პროცესიც უნდა შემოატრიალოს და ამავე დროს აზერბაიჯანს და თვით ირანსაც კი ხელ-ფეხი გაუხსნას ამავე ტიპის სარაკეტო სისტემების შესაძენად.
საერთო ჯამში, ამ სარაკეტო კომპლექსთან დაკავშირებულმა ინტრიგამ შეიძლება, რეგიონის პოლიტიკური და სამხედრო მდგომარეობა კიდევ უფრო დაძაბოს. სხვათა შორის, ცოტა ხნის წინ შექმნილი ერთობლივი სომხურ-რუსული სახმელეთო დანაყოფის მეთაურის, გენერალ-მაიორ ანდრანიკ მარკარიანის მიერ აღლუმის ოფიციალურად განხილვისას გაიჟღერა მოსაზრებამ, რომ მიღებული ბალისტიკური სარაკეტო სისტემა ასე თუ ისე რუსეთის კონტროლის ქვეშ არის. გავრცელებული ინფორმაციით, სწორედ „ისკანდერის” სარაკეტო დანადგარით და მისი რამდენიმე „ეს-300″ საზენიტო-საჰაერო თავდაცვის სისტემით, რუსული 102-2 სამხედრო ბაზით და სომხეთის მეოთხე არმიის კორპუსით იქნება დაკომპლექტებული ერთობლივი სომხურ-რუსული რეგიონული არმიის ჯგუფი. თუმცა, სავარაუდოდ, თუ სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის არსებული დაძაბულობის ესკალაცია სრულმასშტაბიან ომში გადაიზრდება, რუსები ერევანს ამ ბალისტიკური არსენალის სრულად გამოყენებაში ხელს ვერ შეუშლიან.
როგორც გაირკვა, მოწოდებული ბალისტიკური სარაკეტო დანადგარი „ისკანდერის”, კერძოდ, „ისკანდერ-ეფ” ტიპის საექსპორტო ვარიანტს განეკუთვნება, რომლის მაქსიმალური რადიუსი, კლასიკური 500-კილომეტრიანი რადიუსის მქონე „ისკანდერ-ემისგან” განსხვავებით, მხოლოდ 280 კილომეტრია. ესკალაციის ახალი ეტაპის შემთხვევაში ის უთუოდ სერიოზულ გავლენას მოახდენს თამაშის შედეგზე.
ამ სერიოზული ბალისტიკური სარაკეტო დანადგარის გარდა, სომხეთის შეიარაღებულ ძალებს უკვე ჰქონდა შედარებით მოკრძალებული, თუმცა გამართულ საექსპლუატაციო მდგომარეობაში არსებული ბალისტიკური რაკეტები. სომხეთის ბალისტიკური რაკეტების არსენალში შედის მოკლერადიუსიანი საბჭოთა „ტოჩკა-უ” ოპერატიულ-ტაქტიკური სარაკეტო კომპლექსი (SS-21 Scarab B), რომლის მოქმედების რადიუსი 120 კილომეტრია. სომხეთს, სულ მცირე, რვა გამშვები დანადგარი აქვს, რომლებიც რუსეთისგან, სავარაუდოდ, 2010-12 წლებში მიიღო. „ისკანდერ-ე” ტიპის მოკლე დისტანციაზე მოქმედი ბალისტიკური სარაკეტო სისტემის შეძენამდე სომხეთის ბალისტიკური რაკეტების პორტფელი ძირითადად საბჭოთა დროინდელი „ელბრუსის” ტიპის ტაქტიკური საზენიტო ბალისტიკური რაკეტებისგან შედგებოდა, რომლებიც დასავლეთში „სკად-ბეს” სახელწოდებით იყო ცნობილი.
სომხეთმა „სკად-ბე” გამშვები დანადგარი ჩვეულებრივი საბრძოლო მუხტით აღჭურვილ, სულ მცირე, ოცდათორმეტ რაკეტასთან ერთად საბჭოთა კავშირის ბოლო ათწლეულში სომხეთში განთავსებული პოლკისგან შეიძინა, რომელიც 1992 წელს დაიშალა. სომხეთის მხარეს რაკეტები სრულად 1996 წელს გადაეცა. შემდგომში მოხდა ამ რაკეტების რადიკალური მოდერნიზება, რის შედეგადაც მათი მოქმედების რადიუსი სამას კილომეტრამდე გაიზარდა. ეს ბალისტიკური სარაკეტო სისტემები იმ სარაკეტო-საარტილერიო ბრიგადის შეიარაღებაშია, რომელსაც ფართომასშტაბიანი ომის დაწყების შემთხვევაში აზერბაიჯანის საკვანძო ინფრასტრუქტურის განადგურება დაევალება. ბაქოს ბალისტიკური რაკეტების პორტფელი გაცილებით სუსტია და 2008 წელს უკრაინისგან შეძენილი „9K79 ტოჩკა-უ” ტიპის მოკლე დისტანციაზე მოქმედი ბალისტიკური სარაკეტო სისტემებისგან შედგება. ამ რაკეტების მოქმედების რადიუსი 150 კილომეტრია. ბაქომ, რომელმაც საჰაერო და ბალისტიკური თავდაცვის განმტკიცება მთავარ პრიორიტეტად დაადგინა, თავისი არსენალის გაძლიერება რუსეთთან და ისრაელთან თანამშრომლობის და მათგან შესაბამისი სისტემების შეძენით მოახერხა. და მაინც, სომხეთის „ისკანდერ-ე” ტიპის მოკლე დისტანციაზე მოქმედი ბალისტიკური რაკეტები აზერბაიჯანს მოსვენებას არ აძლევს.
აღლუმზე სარაკეტო დანადგარების ჩვენების შემდეგ სომხეთში ექსპერტებისა და პოლიტიკოსების მონაწილეობით გაუთავებელი დისკუსიები იმართება, აზერბაიჯანთან ხანგრძლივ დაპირისპირებაში რა სახის პოლიტიკური და სამხედრო როლი შეიძლება, „ისკანდერ-ე” სისტემებმა ითამაშოს. ხელისუფლების მომხრე ექსპერტთა მტკიცებით, მიუხედავად იმისა, რომ „ისკანდერის” ძირითადი დანიშნულება ტაქტიკურია, სომხეთის ხელში მას მაინც სტრატეგიული გავლენა აქვს და ხელს უშლის კონფლიქტის ახალი ეტაპის დაწყებას. ასევე, ამ ტიპის რაკეტების სომხეთის შეიარაღებაში არსებობა სათანადოა და სწორედ ის კომპონენტია, რომელიც აზერბაიჯანს ხელს ააღებინებს მთიან ყარაბაღში სომხებით დასახლებული პუნქტების დაბომბვის იმ სტრატეგიისგან, რის შესახებაც აზერბაიჯანის თავდაცვის მინისტრმა პირდაპირ განაცხადა აპრილში დაწყებული საომარი მოქმედებების შემდეგ. მაგრამ ასეთი მიდგომა გრძელვადიან პერსპექტივაში არაფრისმომცემია, რადგან აზერბაიჯანი ხედავს, რომ სომხეთი ბალისტიკური სარაკეტო სისტემების პოტენციალს აძლიერებს და, სავარაუდოდ, არ შეცვლის ომის ზღვარზე ბალანსირების პოლიტიკას. სამხედრო მაღალჩინოსნებთან ახლახანს გამართულ შეხვედრაზე აზერბაიჯანის თავდაცვის მინისტრმა ზაქირ ჰასანოვმა მათ უბრძანა, მზად ყოფილიყვნენ „სომხეთის სტრატეგიული სამხედრო ობიექტების გასანადგურებლად.” ამიტომ შეიძლება, ბალისტიკური იარაღის შეძენა ადვილი გასაგები იყოს იმ ახალი სტრატეგიული მიდგომის კონტექსტში, რომლის დაკავებასაც სომხეთი ცდილობს.
მაშინ, როდესაც სომხეთის ტერიტორიული თავდაცვის დოქტრინაში აქცენტი ეშელონირებულ თავდაცვაზეა გადატანილი, ბოლო წლებში აზერბაიჯანთან დაძაბულობის მატებიდან გამომდინარე, თავდაცვის სამინისტრომ, როგორც ჩანს, შეცვალა ეს დოქტრინა და 2015 წლის თებერვალში ე.წ. „შეკავების სისტემა” შემოიღო, რაც დე-ფაქტო უპირატესი შეკავების მიდგომას გულისხმობს. თავდაცვითი ზომების მიუხედავად, ეს ახალი მიდგომა საომარი მოქმედებების მოწინააღმდეგის ტერიტორიაზე გადატანის სტრატეგიულ მიზანს ემსახურება. გარდა ამისა, 2015-16 წლებში ქვეყნის პრეზიდენტმა, თავდაცვის მინისტრმა და თავდაცვის მინისტრის მოადგილემ ცალსახად განაცხადეს, რომ ამიერიდან სომხეთი იტოვებდა ფრონტის ხაზთან ახლოს აზერბაიჯანის სამხედრო შენაერთების საეჭვო, ან სახიფათო კონცენტრაციებზე დარტყმის უპირატეს უფლებას. ასეთი სტრატეგია შეიარაღებული ძალების მობილურობის სერიოზულ გაუმჯობესებას საჭიროებს, რადგან ამით შესაძლებელია მტრის თავდასხმისას, ან თავდასხმის „წინა ღამეს” შეიარაღებული ძალების სწრაფად გადაადგილება და გადაჯგუფება. მოკლედ რომ ვთქვათ, სათანადო წინაპირობები არსებობს იმისთვის, რომ სომხეთმა ბალისტიკური რაკეტები „უპირატესი შეკავების” ფარგლებში გამოიყენოს.
სომხეთთან დაძაბულობის დარეგულირებისკენ მიმართული აზერბაიჯანის ეს ნაბიჯი დაემთხვა გაძლიერებულ საომარ რიტორიკას, რომელიც საბრძოლო შეტაკებებში გადაიზარდა და რომლითაც ოცდასამწლიანი სტატუს-კვო დაირღვა. მაგრამ რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ოთხდღიანი საომარი მოქმედებების პერიოდში აზერბაიჯანმა ფართოდ გამოიყენა ისრაელის წარმოების „IAI Harpy 2″ ტიპის უპილოტო საფრენი აპარატები. მათი ეფექტურად გამოყენების ფონზე, აზერბაიჯანის სამხედრო ხელმძღვანელობამ, როგორც ჩანს, ასეთი მოწყობილობების ფართოდ დანერგვა გადაწყვიტა. ამიტომ გასაკვირი არ უნდა იყოს, რომ სწორედ იმ დღეს, როდესაც სომხეთმა თავისი ახალი ბალისტიკური სარაკეტო დანადგარები გამოაჩინა, ბაქომ განაცხადა, რომ აზერბაიჯანში ისრაელის მიერ ლიცენზირებული „Orbiter 1K”ტიპის უპილოტო საფრენი აპარატების წარმოება დაიწყო .
ამიტომ, იმის გათვალისწინებით, რომ აპრილში საომარი მოქმედებების განახლებამ მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტთან დაკავშირებით სამუდამოდ შეცვალა პოლიტიკური და სამხედრო დინამიკა, კონფრონტაციის ამ ახალმა ერამ სომხეთსაც და აზერბაიჯანსაც თავიანთი თავდაცვის დოქტრინების გადახედვისკენ უბიძგა. ალბათ, დადგება დრო და ერევანი, რომელიც უპირატესი შეკავების სტრატეგიას ეყრდნობა, მიხვდება, რომ მისი ბალისტიკური რაკეტების არსენალი აზერბაიჯანს ძალის გამოყენებისგან არ აკავებს. ეს პოზიცია ეფუძნება აზერბაიჯანის აშკარა განზრახვას, სომხეთთან კონფლიქტი მართვადი გახადოს და რუსეთთან და დასავლეთთან ურთიერთობებში პოლიტიკურ ინსტრუმენტად გამოიყენოს. ამის პასუხად თავისი ბალისტიკური იარაღის არსენალის „ისკანდერის” ტიპის რაკეტებით გაძლიერებით, შეიძლება, სომხეთმა იფიქროს, რომ ახლა მისი ჯერია აზერბაიჯანს პოლიტიკური და სამხედრო პირობები უკარნახოს, თუ, რა თქმა უნდა, რუსეთი ერევანს ამის უფლებას მისცემს.
სამხედრო ექსპერტები და ოფიციალური პირები საყოველთაოდ იზიარებენ იმ აზრს, რომ უპილოტო საფრენი აპარატები, რომელთა წარმოებაც აზერბაიჯანმა ცოტა ხნის წინ დაიწყო, სერიოზულ საფრთხეს უქმნის სომხეთის სამხედრო-სტრატეგიულ ობიექტებს, მათ შორის, ბალისტიკურ რაკეტებს. აქედან გამომდინარე, უპილოტო საფრენი აპარატების დამამზადებელი ქარხნები პოტენციური საფრთხის წყაროდ განიხილება. ეს შეესაბამება უპირატესი შეკავების სტრატეგიას, რომელიც, თავის მხრივ, სომხეთს უფლებას აძლევს, გაამართლოს უპირატესი თავდაცვითი დარტყმები, მსგავსად იმ დარტყმებისა, რომლებიც ისრაელმა მეოცე საუკუნეში არაერთხელ განახორციელა. აქედან გამომდინარე, მოწინააღმდეგესთან თავისი სამხედრო უპირატესობის გაძლიერების მიზნით ბაქოს მიერ გადადგმული ნაბიჯების გათვალისწინებით, შეიძლება, ერევნის მიერ შეძენილი ბალისტიკური რაკეტები შეკავების იარაღიდან ადვილად გადაიქცეს უპირატესი დარტყმის იარაღად და, საბოლოო ჯამში, პრევენციული ზომების განხორციელების აუცილებელ ინსტრუმენტად. ნათელი მაგალითი: აზერბაიჯანი თავის სამხედრო-ტექნიკურ პოტენციალს სომხეთისთვის პოლიტიკური და სამხედრო წინააღმდეგობის გასაწევად ზრდის. სომხეთის გადასახედიდან, შეკავების პოზიცია სულაც არ ნიშნავს გარდაუვალი (უპირატესი) ან პოტენციური (პრევენციული) საფრთხის პირობებში ბალისტიკური რაკეტების გამოყენებაზე უარის თქმას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ახალი თავდაცვის დოქტრინის შემოღებისა და ბალისტიკური რაკეტების არსენალის გაძლიერების შემდეგ ნაკლებად სავარაუდოა, რომ სომხეთი გულხელდაკრეფილი იდგება მაშინ, როდესაც აზერბაიჯანი ასობით უპილოტო საფრენი აპარატის წარმოებას იწყებს, რომლებსაც მთიან ყარაბაღში საომარი მოქმედებების განახლებისას უთუოდ გამოიყენებს.
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ სომხეთისა და აზერბაიჯანისთვის უახლესი შეიარაღების მიწოდებით მოსკოვმა ხელი შეუწყო ამ ორ მოწინააღმდეგეს შორის გამალებული შეიარაღების დაწყებას, რაც უთუოდ საომარი მოქმედებების ახალ ტალღებს ააგორებს. როგორც ჩანს, ამ მიდგომით რუსეთი კიდევ უფრო აძლიერებს სომხეთსა და აზერბაიჯანზე თავის გავლენას და იარაღის შეძენის საკითხში კიდევ უფრო თავისზე დამოკიდებულს ხდის მათ. სომხურ საზოგადოებასა და პოლიტიკურ და სამხედრო ელიტაში რუსეთის მიმართ ნდობის აღსადგენად მოსკოვის მიერ გადადგმული ნაბიჯების მიუხედავად, რომლებიც ძირითადად ზემოხსენებული იარაღის მიწოდების პროპაგანდით შემოიფარგლებოდა, აპრილის კონფლიქტისა და რუსეთის ნეიტრალური პოზიციის შემდეგ სომხეთი რუსეთთან ურთიერთობაში უფრო პრაგმატული გახდა.
რაც შეეხება აზერბაიჯანს – ბაქო, რომელსაც ეკონომიკური პრობლემები ვერ მოუგვარებია, უფრო მეტ ყურადღებას ტექნიკური უპირატესობების უზრუნველყოფას მიაქცევს. იმის შიშით, რომ შეიძლება, ამგვარმა სინამდვილემ ერევანი შეაგულიანოს და მას უფრო გადამწყვეტი მოქმედებისკენ უბიძგოს, ბაქო, სავარაუდოდ, ხელიდან არ გაუშვებს შესაძლებლობას, ხელსაყრელ დროს ბოლო მოუღოს სომხეთის ბალისტიკურ უპირატესობას. მიუხედავად იმისა, რომ ბაქო მოწინააღმდეგის მიმართ, სავარუდოდ, უფრო თავდაცვითი, ან პარალელური „უპირატესი შეკავების” სტრატეგიას აირჩევს, მისი გარეგნული პოზიცია ზოგადად ნაკლებად აგრესიული, მაგრამ ზოგ საკვანძო მომენტში უფრო პროვოკაციული იქნება.
ფილოსოფიის დოქტორი ედუარდ აბრაჰამიანი დიდი ბრიტანეთის ლეისესტერის უნივერსისტეტისთავდაცვისა და რეგიონული უსაფრთხოების ანალიტიკოსი და მეცნიერ-თანამშრომელია. მისი კვლევისსაგანია ნატოს სტრატეგიის ევოლუცია და ადაპტაცია აღმოსავლეთ ევროპასა და შავი ზღვის რეგიონში.
რუსეთ საქართველოს 2008 წლის 7-11 აგვისტოს ომში რუსეთის არმიის მიერ გამოიყენა ისკანდერ -ე ტიპის ოპერატიული ტაქტიკური სარაკეტო კომპლექსები საქართველოს დასაბომბად.
